Kultura

Tekst: Biljana Marković

Foto: Radio Kotor / B.M.

Povodom Dana opštine Kotor 21. novembra, Javna ustanova (JU) Pomorski muzej Crne Gore Kotor večeras je u Palati Grgurina organizovala promociju monografije “Sakralna djela likovnih umjetnika XX i XXI vijeka u crkvama Boke Kotorske (Kotor, Škaljari, Dobrota, Muo, Prčanj, Perast)”, autora istoričara umjetnosti Radojke Abramović i Miljana Živkovića.

Kako je na početku u svom obraćanju kazala autorka Abramović, u savremenoj sakralnoj umjetnosti glavni protagonisti su Bog, kao začetnik Univerzuma, umjetnik, kao vjernik - stvaralac i crkva kao spona, mjesto okupljanja vjernika, zajedničkih molitvi, besjeda,  muzičkih izvedbi, likovnog programa oslikanog po zidovima bogomolje.

„Hrišćanska ikonografija,  liturgija i simbolika odražavaju dugovjekovnu hrišćansku kulturu, koja se gradila i nadograđivala generacijama kroz milenijumsko trajanje. Glavni akteri likovnih predstava bili su svakako Bog otac, Hrist, Bogorodica, apostoli, veliki crkveni oci, sveti ratnici, svetitelji, u narativnom smislu sve ono što se događalo u pričama Starog i Novog zavjeta, svetačkim legendama, hrišćansko – teološkoj literaturi. Postulati umjetnosti mijenjani su kroz vjekove, poznati srednjevjekovni period, doba velikih evropskih stilova baroka, klasicizma, istoricizma, pa tek u poslijednja dva vijeka, promjena starih obrazaca i stvaranje novog likovnog izraza više prirođenog savremenom čovjeku, koje možemo pratiti od realističkih i klasičnih do naturalističkih, nadreealističkih, ekspresionističkih i simboličnih likovnih formi. Mladi kolega Miljan Živković i ja odradili smo pionirski zadatak u oblasti istorije umjetnosti iz sfere savremene i moderne crkvene umjetnosti užeg basena Boke Kotorske, tako što smo napravili sintezu umjetničkih djela lociranih po mjestima, crkvama i autorima“, naglasila je ona.

Poput ranijih istorijsko-umjetničkih perioda koji su bili prepoznatljivi po mecenatskoj djelatnosti, spomenula je pojedince koji su svojim zalaganjem uplivisali narudžbu, za naše prilike monumentalnih umjetničkih djela XX i XXI vijeka u crkvama Boke, prepoznatljive i kao zaliv svetaca, ali i izuzetnog poštovanja Marijanskog kulta.

„Pođimo od Kotora, glavnog kulturnog uporišta Boke i don Branka Sbutege čijim zalaganjem smo dobili izuzetnu skulptorsku cjelinu vrata na crkvi Sv. Marije od Rijeke (BL. Ozane), 24 metope iz života suzaštitnice Kotora dominikanske opatice Bl. Ozane Kotorke. Ovdje je devedesetih visilo, takođe, zalaganjem Don Branka i atipično, avangardno Raspeće istog autora na južnom crkvenom zidu, razapeti Hrist depersonalizovanog lica, jarkih boja, zbog štetnog dejstva atmosferalija, danas pohranjeno u crkvi Sv. Eustahija. Potrebno je osvrnuti se  i na škaljarsku crkvu Sv. Dujma, i oltar Sv. Dujma, rad Vaska Lipovca, poslijednje Lipovčevo skulptorsko  ostvarenje na području Boke, a kad smo već kod Lipovčevih jarkih boja, nezaobilazno je spomenuti sliku mlade pastirice Bl. Ozane u crkvi Sv. Klare (Antona), ekspresivnog kolorite i dječije naivnosti u predstavi, djelo fra Amboaza Testena“, navela je Abramović.

Dodaje da se u gradu nastavljaju tradicije zlatarstva srednjevjekvnog Kotora, srebrno-pozlaćene oltarske pale, koji svoje reminiscencije dobija u bronzanom, posrebrenom sarkofagu Blažene Ozane i istoimenoj crkvi, djelu uglednog hrvatskog skulptora Antuna Azugustinčića, Svetom Tripunu, bronza s posrebrenjem u Katedrali Svetog Tripuna, Nebojše Mitrića iz 1966. godine i reljefu  Blažene Ozane iz 1906., djelu Bogdana Kaluđerovića, poslijednjeg izdanka slavne kotorske zlatarske škole, Pieta Vanje Radauša, rađena sasvim savremenim skulptorskim izrazom i materijalom, a na desnoj empori u katedrali u Muzeju sakralne umjetnosti izloženo je ulje na platnu Kalvarija, doajena crnogorske savremene,  uvaženog slikara Voja Stanića.

„U crkvici Svete Ane izloženo je još jedno skulptorsko djelo, odliv skulpture u drvetu presvučene gipsom, kako bi se dobio utisak bronze, makedonskog autora Georgija Angelovskog iz 2017. godine. U kotorskom Starom gradu još jedna je uvažena ličnost protojerej stavrofor Momčilo Krivokapić uplivisao da se u Crkvi Svetog Nikole sa početka XX vijeka u glavnom crkvenom brodu izlože predstave četiri jevanđelista Svetog Jovana, Svetog Marka, Svetog Luke i Svetog Mateja sa svojim atributima, djela poznatog ruskog  slikara akademika Sergija Prisekina, monumentalnih dimenzija  predviđenih za Hram Hrista Spasa u Moskvi, koje uz ikone, još uvijek starih slikarskih uzora, Živka Stojsavljevića sačinjavaju savremeni ukras novijem kotorskom hramu.   Nastavljajući priču o uplivisanju Don Branka Sbutege na djela savremene sakralne umjetnosti zadržaćemo se nakratko na mozaiku hrvatskog umjetnika, slikara i grafičara, najistaknutijeg predstavnika apstraktnog ekspresionizma Eda Murtića u Crkvi Sveti Eustahije u Dobroti. Čudesna je vizija i kompozicija njegovih djela, gdje se Murtić deklarisan kao ateista, u umjetničkom zanosu prikazuje svijet stvoren Božjom voljom, preobražen od Hrista, uskrslog Spasitelja, čiji simbol dominira Svemirom, oličen u predstavama dva arhetipska simbola crvenog krsta, simbola stradanja i bijelog Uskrsnuća. Umjetnik je hrabro iskoračio, ali i iskoristio barokni element, a u mozaiku kao teškoj tehnici bojom koja zrači, motivom kojim se afirmišu elementi prirode, udarima boje i formom sličnom Šagalovom slikarskom rukopisu, Pokrenuo je pozadinu oltara, tako da posmatrač razmišlja  o prvobitnim i poslijednjim trenucima na ovom svijetu, potvrđujući motiv epitafa na latinskom jeziku prenjet sa jedne omiške crkve“, rekla je Abramović.

Jedan drugi hrvatski umjetnik, Josip Kljaković, postavio je 1938. godine stropne slike sa motivom života Svetog Eustahije sa strane centralne slike  Preobraćanja Svetog Eustahija Dobroćanina, Petra Kosovića. Legenda o Svetom Eustahiju koja se pruža na stropu od 20 metara dužine i 10 metara širine pružila je Kljakoviću i inspiraciju i sadržaj. Ono što je iskorak od klasičnog u njegovom slikarstvu sadržano je u dinamici pokreta, koja je čak ultramoderna, što uz afektivnu snagu ličnosti i naglašen kolorit ukazuje na originalnu koncepciju umjetnika, tipičnog predstavnika moderne“, kazala je između ostalog Abramović.

Recenzetkinja knjige je istoričarka umjetnosti Ljiljana Zeković.  

Abramović je zahvalila svima koji su pomogli da monografija ugleda svjetlost dana; kolegi Živkoviću,  izdavaču - Pomorskom muzeju Crne Gore i  direktorki Maji Uskoković, urednici Danijeli Kikčević, Slavku Dabinoviću, lektorki Jasmini Bajo, autoru fotografija Nenadu Mandiću, Aleksandri Drašković koja je uradila dizajn, štampi ad „Print“ Podgorica.

Koautor knjige, istoričar umjetnosti, Miljan Živković, ističe da su sakralnim djelima likovnih umjetnika XX i XXI vijeka u crkvama Boke Kotorske na pozornicu izveli neke od autora koji su, svojim djelovanjem, upalili svojevrsnu luču neprolaznosti, utisnuvši ovim predjelima žig izuzetnosti, a svakome od nas otvorivši nepregledna prostranstva inspiracije i pogleda u vanvremenski opseg duhovnosti koja se pretače u likovni izraz.

“Ovim korakom u pravcu susreta sa genijalnošću autora poput Murtića, Milunovića, Lipovca, Radauša, Stanića, Kljakovića (pri čemu navodim svega nekoliko od mnoštva obrađenih) trudili smo se, poput fanatičnih zaljubljenika u arhitekturu vremena i prostora publici, makar i na bljesak, izgraditi i ponuditi jedan poseban ugao sagledavanja bokeljske i crnogorske realnosti – onaj iz kojeg ćemo za korak biti bliži autorima koje u zbilji, poput dragih prijatelja, posjećujemo s ljubavlju ali ipak-  ne tako često”, rekao je on.

Djelom su, dodaje, na neki način, gradili mostove među ljudima i među vjekovima, trudeći se da upravo ta arhitektura vremena i prostora, kako sam je prethodno nazvao, dođe do izražaja u pojedinačnom slučaju svakog od ovdje prisutnih – misija čije sredstvo je jedan ovakav pisani rad od posebne je uspješnosti, a još posebnije važnosti, kada uspije otvoriti nišu kojom do uživanja u ovakvim djelima dolazimo rutinom svakodnevice.

“Neuhvatljivi komadi vremena i talenta kojima su ukrasili oltare, krstionice, svodove i mnoge druge prostore u crkvama našim su autorima zapravo poslužili kao neka dimenzija teatra kojim su nastojali zadužiti pravo na odjek imena u vječnosti. Pravo na uzvišenost, na dostupnost generacijama koje će ovakavo ispisivanje prepoznati kao izuzetnost otiska nečijeg postojanja. Izuzetnost kojoj je vrijedno vratiti se, njegovati je i, tako uvaženu, zakloniti od zagrljaja zaborava”, kazao je Živković.

Stoga ovim izdanjem, prvim kompleksnim prikazom sakralnih djela likovnih umjetnika XX i XXI vijeka u ckrvama Boke Kotorske, autori, napominje, daju mali, ali veliki doprinos tom zaklonu.

“Misija sabranih i predstavljenih vam velikana iz svijeta posebnosti na neki je način i misija svih nas koji umjetnošću nastojimo sačuvati zdrave osnove društva -  težiti promociji znanja, kreativnog izraza, ali i zauvijek preispitivati nivoe i granice prethodno postignutog”, zaključio je Živković.

Promociji su, između ostalih, prisustvovali sekretarka Sekretarijata za kulturu, sport i društvene djelatnosti Opštine Kotor, Tatjana Kriještorac, direktorica Pomorskog muzeja Maja Uskoković, te arhijerejski namjesnik kotorsko-tivatski, paroh kotorski, protojerej-stavrofor Nemanja Krivokapić.

Moderatorka je bila Dijana Đurašković.

Projekat je realizovan zahvaljujući Programu manifestacija kulture i podrške društvenim djelatnostima za 2025. godinu.