Kultura

Nedavno je u okviru manifestacije „Dani Mula“ u Crkvi Svetog Pavla održana prezentacija „Muo u arhivskoj građi (dokumentima) Istorijskog arhiva Kotor“. Ispred područnog odjeljenja Državnog arhiva u Kotoru govorili su Joško Katelan i Tina Ugrinić.
Oni su naučnoj, stručnoj i široj javnosti predstavili građu koja se čuva u Istorijskom arhivu Kotor. Kako navodi Katelan, radi se o građi koja ranije nije bila predstavljena javnosti, a tiče se uglavnom opštine Muo u periodu od 1809. do 1850. godine.

„U pozivu za učešće na ovoj konferenciji stoji da je Muo, mirno ribarsko mjesto u kotorskoj opštini, do danas bilo neopravdano zapostavljeno i skrajnuto. Samim tim nije bilo dovoljno interesantno istraživačima kulturne baštine Boke. Međutim, zahvaljujući arhivskoj građi sačuvanoj u Istorijskom arhivu Kotor, otkriva se jedna nova slika ovog naizgled tihog mjesta koje zaslužuje da bude prikazano. Tako se najstariji dokument u kojem se pominje ovaj lokalitet čuva u fondu Sudsko-notarski spisi iz 1326. godine, dakle godini od koje u kontinuitetu u našem Arhivu možemo pratiti sačuvanu arhivsku građu do današnjih dana“ – kazao je Katelan.

U Kotoru je, navodi, u 15. vijeku, tačnije 1417. godine, za vrijeme perioda samostalnosti Kotora, određeno da moraju postojati tri arhivska spremišta. Potvrdu tome, objašnjava, nalazimo u Statutu grada Kotora koji govori o toj obavezi.

„Muo je kroz vjekove iznjedrilo mnoge poznate ličnosti različitih interesovanja i zanimanja, ali pored tih znamenitih ličnosti, živopisniju i dinamičniju sliku života nose obični mještani, ljudi kroz svoje svakodnevne aktivnosti, druženja, probleme. U najranijem periodu Muo je u administrativnom smislu bio u sastavu kotorske opštine, da bi  početkom 19. vijeka tokom francuske uprave u Boki, od 1807. do 1813. godine dobio status samostalne opštine, što dokazuje dokument iz 1807. godine.

Muo je, podsjeća Katelan, bio opština do 1941. godine.

„Prva asocijacija pri pomeni Mula svakako jeste ribolov. Muljani su vjekovima živjeli sa morem i od mora koje im je obezbjeđivalo hranu i neophodne prihode“ – kaže Ugrinić.

Kako navodi, u dokumentu Sreskog suda u predmetu o skrbništvu maloljetnog Mata Simovića piše: „Maloljetni se dobro ponaša i nemam se što žaliti na njega. Bavi se, kao uopće svi Muljani, ribarenjem.“

Ribanje je, kaže Ugrinić, bilo strogo regulisano i očekivalo se striktno pridržavanje normi.

„Potvrdu toga vidmo u pravilniku Vlade Dalmacije iz 1835. godine o morskom ribolovu uz obale Jadranskog mora koji je upućen svim primorskim opštinama. Mnoštvo dokumenata nam dokazuje obim ovog zanimanja na Mulu, kao i sve poteškoće kojima su ribari bili izloženi. U dokumentu iz 1823. godine nailazimo na žalbu ribara Joza Petovića koji je bio primoran baciti kompletan ulov palamide jer je po mišljenju inspekcije bio pokvaren. Navodimo citat: Vlasnik ribe zvane palamida, koja je ovog jutra ocijenjena kao pokvarena i smrdljiva te je stoga bio primoran da je baci u more, obraća se direktno inspekciji okružnog poglavarstva žaleći se na gospodu inspektore iz Kotora koji su bez razmišljanja o velikom naporu koji se ulaže u lovljenju ribe i o značajnom utrošku mreža, nanijeli veliku štetu podnosiocu žalbe, kao i njegovim sirotim mornarima koji nemaju drugog načina izdržavanja osim ribolova. Kako je moguće da se pokvari riba koja je lovljena kada je pao mrak i koja je donešena na pjacu čim se razdanilo. U većem broju dokumenata navode se imena ribara, vlasnika barki, opreme za ribolov i ribarskih posta, te se upravo iz tog mnoštva podataka može sklopiti veoma kompleksna slika ove za Muo najznačajnije privredne djelatnosti“ – ističe Ugrinić.

Koliko je ribolov bio značajan za opstanak stanovništva Mula, dodaje, jasno govori prepiska iz 1823. godine povodom naredbe načelnika kotorskog okruga u opštini Muo da odabere po četiri radnika sedmično koji bi radili na izgradnji puta Risan-Krivošije.

„Načelnik opštine Muo Petović ističe da Muljani nisu ni u jednoj upravi učestvovali u javnim radovima izvan svoje opštine jer su siromašni i bave se ribolovom da bi preživjeli. Kako su Muljani bili aktivni unutar cijelog Kotorskog zaliva, od njih se očekivalo da svojom djelatnošću ne narušavaju okolinu drugih mjesta na kojima se izvlače mreže. Tako se opština Stoliv 1825. godine žali na ribare s Mula koji, kako se navodi, izvlače svoje mreže u toj opštini i ostavljaju svu prljavštinu na kopnu i duž puta, te se umoljavaju da prekinu sa tom praksom i ostave čistu obalu i priobalni put“ – navodi Ugrinić.

Jedna od značajnijih privrednih grana, podsjeća Katelan, bila je plovidba.

„Pomorci su donosili značajan prihod u naselje i bili su generator razvoja. U dokumentu fonda francuske uprave u Boki iz 1808. godine Kraljevska delegacija u Budvi obavještava Kraljevsku delegaciju za provinciju da se kapetan Filip Janošević po uplovljenju u luku sreo sa manjim brodom čiji je vlasnik izvjesni Petović sa Mula. U fondu opštine Muo nailazimo na dokumenta koja potvrđuju upravo prethodnu tezu o mnogim pomorcima iz ovog naselja. U jednom od njih kotorsko poglavarstvo traži od načelnika opštine Muo da dostavi neophodne podatke kako bi se načinili tabelarni pregledi u vezi sa postojećim brojem brodova za dugu plovidbu kojima upravljaju i bokeški kapetani, zatim za zatvorene i otvorene barke koje služe za ribanje, za prevoz i slično, da se dostave podaci o državljanstvu kapetana, odnosno upravitelja, o nosivosti brodova i barki, o broju članova posade, itd“ – kaže Katelan.

Najstariji dokument u kojem se pominje Muo, ističe Katelan, tiče se vinogradarstva, jedne od djelatnosti kojima su se stanovnici Mula bavili u velikom obimu.

„U tom notarskom spisu izvjesni Toma prodaje mali vinograd na Mulu na zemljištu crkve Svete Marije. Slikovita potvrda da je veći dio ovog naselja korišten za zasade vinove loze jeste stara razglednica s kraja 19. vijeka na kojoj se jasno vidi koliko je površine Mula bilo korišteno za zasade vinove loze, maslina itd“ – navodi Katelan.

Gajenje svilenih buba je još jedna od aktivnosti koja je bila dosta razvijena na Mulu.

„Proizvodnja svile je dosta razvijena u Boki Kotorskoj sve do Prvog svjetskog rata. Prema riječima mr etnologije Marije Crnić Pejović, gajenje svilene bube i proizvodnja svile počela je u vrijeme mletačke uprave u Boki, a nastavljeno je i u doba austrougarske uprave.
U Boki je 1834. godine bilo 136 manufaktura, a među njima 13 predionica svile: 7 u Kotoru i 6 u Herceg Novom.
Uzgojem svilene bube 1878. godine bavilo se 6 hiljada porodica u Boki. Braća Sbutega na Prčanju imala su predionicu za izradu svilene niti u kojima je radilo 50 ljudi.
U naredbi u kojoj se traži dostavljanje godišnje proizvodnje, odnosno procjene proizvodnje svile, navode se Muljani koji se bave ovom djelatnošću. Tu vidimo prezimena porodica: Janković, Luković, Petović, Stabličić, Pasković, Tripičić, Radulović, Petrović. U jednom se periodu javio i nedostatak čaura svile u cijeloj Boki. Kako je za uzgoj svilene bube neophodno saditi stabla murve, čije lišće je glavna hrana larvi svilene bube, u arhivskoj građi nailazimo na spise kojima se zahtijeva davanje procjene o zasadima, a sve u cilju dobijanja premija“ – priča Katelan.

Prije dva vijeka u Boki je, podsjeća, bilo 35 hiljada stabala murve, po brojnosti odmah poslije maslina.

„Svaka opština je bila u obavezi da navede svoja očekivanja u vezi sa različitim prinosima usjeva za narednu godinu. Tako je muljanska opština trebala dostaviti opštini Kotor tabelarni prikaz proizvoda koji se uzgajaju na području Mula sa očekivanim prinosima maslinovog ulja, voća, pa čak i kokošaka itd.
Od raznovrsnih zanimanja stanovnika Mula nalazimo puno dokumenata u kojima možemo istaći bavljenje izradom svijeća,voskarstvom. Tu se pominje izvjesni Miki Jevrem Petrović s Peluzice koji je 1808. godine bio jedan od glavnih prozvođača svijeća u ovom kraju. Muljani se bave i obućarstvom. Stanovništvo je učestvovalo u raznim graditeljskim radovima“ – navodi Katelan.

Ugostiteljstvo na Mulu je, objašnjava Ugrinić, u 19. vijeku bilo prilično razvijeno.

„Prema dokumentu iz 1824. godine Jozo Petović, načelnik muljanske opštine šalje dopis sudskoj kancelariji u Kotoru u kojem navodi da je na Mulu od šest betula ostalo četiri i to prva u ulici Kličić s početka Mula koju vodi Ana Popović, druga u centru koju vodi Ana, udovica pokojnog Tripa Marovića, treća na kraju naselja u ulici koja vodi ka župnoj crkvi kojom rukovodi Ilija Luković i četvrta koja je nedavno otvorena bez ovlaštenja između dvije prethodno navedene i njen je vlasnik Filip Simović. On ističe da je tada na Mulu živjelo 490 stanovnika, od kojih 416 Latina, odnosno katolika i 74 Grka, odnosno pravolasvnih i da je potrebno zadržati spomenute legalne betule jer tu postoje od pamtivjeka sa kompletnom opremom. Jednim dopisom Sreski sud u Kotoru traži od predsjednika opštine Muo da se smanji broj gostionica na Mulu, naglašavajući da se prilikom donošenja te odluke uzme u obzir poštenje i blagostanje vlasnika gostionica. Predsjednik Petović odgovara da od postojećih pet gostionica treba očuvati one koje pripadaju Adamu Paskoviću, Božidaru Maroviću i Iliji Lukoviću. U budućem periodu broj gostionica se smanjio, a vlasnici su plaćali uvećani godišnji porez od 8 fjorina, što se obrazlaže time da će i zarada gostioničarima biti veća s obzirom da ih je manje“ – kaže Ugrinić.

Po pitanju zdravstvene zaštite, objašnjava, opština Muo je bila u obavezi poštovati propise austrijskih vlasti sa sjedištem u Zadru.

„Interesantan je dokument koji govori da je neophodno da svaka opština ima ovlaštenu babicu. Ovo znanje se spominje u dopisu opštine Kotor opštini Muo o imenovanju Ane Mišović iz Herceg Novog na mjesto babice na Mulu.
Vakcinacija djece je bila obavezna, naročito u doba epidemija, ali i tada je postojao otpor pojedinih roditelja koji nisu htjeli da zaštite svoju djecu na ovaj način. U dokumentu iz 1826. godine mole se roditelji da dovedu svoju djecu na vakcinaciju jer u protivnom onaj koji obavlja vakcinaciju mora obilaziti njihove domove. Kritikuje se odaziv, ne zna se razlog odbijanja. Dužnost opštine Muo je da pošalje sudu listu svih osoba koje treba da se vakcinišu. Popisi djece su česti, kao i izdavanje urgencija. Vakcinacija se najčešće ticala zaštite od boginja.
Tokom epidemije velikih boginja u pograničnim oblastima osobita pažnja se poklanjala prevenciji. Kada su u Crnoj Gori na samoj granici sa sadašnjom Austrijom umirale 2-3 osobe dnevno u pojedinim kućama, postavljala bi se straža da iz zaraženog područja niko ne smije preći granicu“ – navodi Ugrinić.

Osim boginja, u periodu 19. vijeka često se briga usmjeravala na zaštitu od kolere.

„Stanovništvu se dostavljaju detaljne preporuke kako da vode higijenu jer im prijeti opasnost od tzv. indijske kolere. Epidemija je harala na istorčnoj obali Jadrana pa se upozoravaju svi vlasnici magazina, dvorišta, kuća i ulica da ih moraju čistiti, a ukoliko to ne učine, vlasti će preuzeti čišćenje o njihovom trošku. Kolera se pojavljivala periodično vjekovima.
Možda je najopasnija za to vrijeme bila kuga te su načini kontrolisanja bili rigorozniji. Godine 1826. poručuje se svima onima koji se vraćaju iz Elbasana iz Albanije da paze na kontakte i da ne krše sanitarnu liniju. Postavlja se oružana postaja prema Crnoj Gori kako bi se izbjegla bilo kakva komunikacija sa ovim okrugom. U tom periodu Crnogorcima je jedino bilo dopušteno da do kapije na rijeci u Kotoru donesu poljoprivredne proizvode. Domaće životinje su takođe bile podvrgavane karantinu jer su mogle biti zaražene. Od ostalih epidemija još se spominje i epidemija škarlatina ili šarlaha koja je bila u to vrijeme smrtonosna zbog još uvijek nepoznavanja antibiotika“ – kaže Ugrinić.

Prema njenim riječima, kraj 19. i početak 20. vijeka poznati su po velikom siromaštvu stanovnika u ovim krajevima.

„Često bi se iz potrebe za preživljavanjem odlučivali na put trbukom za kruhom na nepoznate ili primamljive destinacije. Da bi se spriječile emigracije, austrijske vlasti bi slale dopise kojima odvraćaju žitelje od takvih akcija, pozivajući se na razne epidemije koje su vladale u tim oblastima. Npr. da ne odlaze u Južnu Afriku 1913. i 1914. godine jer tamo ljudi umiru od tuberkuloze, a nisu dobro plaćeni kao bijelci koji su se već ranije bavili ovim poslom. Odvraćaju se svim sredstvima i od iseljavanja za Kolumbiju. Ističe se – groznica i svakojake druge bolesti, opasnosti neobrađenih tropičnih zemalja u najkraćem vremenu upropašćuju Evropejca.
Stanovništvo se u tom periodu iseljavalo i za Kanadu pa im se saopštavalo da ovo nije dobar period za iseljavanje jer ima dosta ljudi bez posla, jedino bi bilo povoljno za žene koje bi radile kao sluškinje“ – navodi Ugrinić.

Katelan je, između ostalog, govorio o stanovništvu i komunalnim pitanjima u muljanskoj opštini.

„Sa kulturološkog aspekta Muo možemo posmarati kao zaseban entitet, odnosno zajednicu koja se od drugih izdvaja po svojim običajima, kulturi i tradiciji“ – zaključuje Katelan.

Tekst: Irena Mačić
Foto: organizatori manifestacije „Dani Mula“