Kultura

Poštovani ljubitelji Boke Kotorske, tradicije klapskog pjevanja i kulturne baštine Crne Gore, u ovim vremenima iskušenja i zajedničke borbe za pobjedu nad pandemijom, MFK Perast  priređuje ovaj serijal napisa o stvaraocima iz oblasti klapskog pjevanja, vrijednog dijela naše kulturne baštine.

PRILOG br.10 je izvod iz Lirice br.4 – izvanredan  rad dr. Miloša Miloševića o Dioniziju de Sarno San Đorđu, sa obiljem živopisnih detalja iz života  De Sarna i njegovom doprinosu za muzičko stvaralaštvo u Crnoj Gori.

Želimo Vam ugodno čitanje uz poruku: čuvajte sebe i druge, ostajte doma i dobro Vam zdravlje! 

 MFK Perast

Milan Kovačević, Urednik festivalske biblioteke „Julije Balović“

 MILOŠ MILOŠEVIĆ: DIONIZIJE DE SARNO SAN DORĐO

 Redovi o De Sarnu i njegovoj peraško muzičkoj uspomeni svakako ne bi bili kompletni da se nisu oslanjali na postojeća znalačka i podrobna istraživanja dr Miloša Miloševića. U njima nam ovaj veliki Bokelj pruža životopis Dionisijev, od njegovog ranog detinjstva pa do njegove smrti. Sakupivši značajne dokumente iz svih mesta u kojima je živeo i radio, dr Milošević nam pruža iscrpne podatke kojima je moguće sasvim lako i slikovito tumačiti kakav je de Sarno čovek bio ( Zlata Marjanović, za Liricu br.4, priredila je izvode i podnaslove u radu dr M.Miloševića iz 1982.).

 Miloš Milošević: Dionizije De Sarno San Dorđo

(Sa naročitim osvrtom na muzičko djelovanje u Kotoru, 1886—1892. godine)

 U nizu muzičara koji su na razne načine djelovali i ostavljali važnijeg traga u Kotoru XIX v., Dionizije de Sarno San Đorđo (Dionisie de Sarno San Giorgio) je, svakako, jedna od najozbiljnijih ličnosti. On je, tokom svog kotorskog rada krajem prošloga vijeka, kao dirigent i pedagog veoma kvalitetno obnovio stari duvački orkestar iz 1842. god., koji je kritične 1848. god. ušao u dugo trajnu krizu. Odgojio je veći broj muzičara, od kojih su kasnije, oni talentiraniji, svoja znanja prenosili dalje (…)

Pored toga, De Sarno je Kotoru bio dragocjen, jer je preko njega muzički arhiv gradskog duvačkog orkestra naglo obogaćen brojnim novim djelima i dobrim instrumentacijama. Riječ je, naročito, o onim rukopisnim djelima za duvače (...), koji su, najčešće, posebno bili pisani za nivo tada mladog kotorskog orkestra i rado izvađani u novoj kompozitorovoj sredini. Sve je to uticalo da ta djela budu dobro primljena, rado izvađana i omiljena i da tako privlače muzici i najšire slojeve građana. Autorove su preokupacije očigledno išle za tim da, pored popularnih motiva italijanskih opera, slobodno koristi i lokalne napjeve i folklorne motive, najprije iz Boke, pa zatim i iz drugih krajeva Crne Gore i Srbije, dakle ambijenata gdje se nalazio. Dovoljno je da napomenemo neke teme, kao: Fantazija na temu Kola svetoga Tripuna, Rapsodija na slavenske melodije, Peraške pjesme, opere Balkanska carica, Gorde i Dana, Crnogorska himna, Brankovo kolo, Solunsko kolo, brojne prigodne kompozicije posvećene istaknutijim savremenicima i sl.

Iznoseći tu De Sarnovu želju, treba reći da su, ipak, prirodno kod De Sarna ostali dominantni melodika njegovog rodnog tla i uzori krupnih operskih ostvarenja italijanskog XIX vijeka. Ali, pored te dirigentske i pedagoške aktivnosti u Kotoru, de Sarno je imao i širih stvaralačkih i muzičkih ambicija. On se bavio i okušao na kompozicijama većeg formata, kao što su opere sa domaćim sadržajima (»Balkanska Carica«, »Gorde«, »Dana«), na istoriji muzike (»Istoriska potraživanja o pevanju i muzici kod Srba«, »Rječnik — istorija muzike«, rukopis na italijanskom i srpskohrvatskom jeziku, Rječnik muzičara, na italijanskom) i na pedagoškim i popularnim djelima (»Osnovi muzike«, »Melcelov me tronom« i »Metoda za violinu«).

   U Italiji: poreklo, detinjstvo, mladost

 (...) Već i po samom prezimenu, jasna je veza sa gradom Sarno, u provinciji Salerno. Oznaka »de«, uz prezime, ostala je, prema navodima Narodnog muzeja u Napulju, kao ostatak latinskih diploma, jer se u knjigama nalazi i samo »Sarno«.

Dodatak prezimenu »San Đorđo« došao je preko porodice Prinjano, prilikom sticanja prava na feud zamka sv. Đorđa (južno od grada Sarno) kao i prava na titulu barona. Prvi pomeni porodice dopiru još iz vremena Sveva i sreću se među feudalcima kraljice Ivane Ii (1368—1435). Porodica je imala, i po muškoj i po ženskoj lozi, pravo na naslov napuljskih, odnosno rimskih prinčeva, kao i na druge plemićke titule.

U porodici se javlja niz uglednih ličnosti, ali nema pomena o muzičarima. Otac našeg Dionizija, Hijacint (Giacinto), inače pravnik i prefekt napuljske provincije (1860—61), pomagao je Garibaldijev pokret, pa je zato na jednoj večeri bio otrovan (10. II 1862). Ostavio je za sobom četvoro djece.

Dionizije se rodio u Napulju 16. II 1856. god. Majka Marija Gaetana povukla se u samostan, a o djeci se brinuo tutor. Garibaldi i Viktor Emanuel II su se, po dolasku na vlast, trudili da se oduže porodici bez hranitelja davanjem vojnog čina maloljetnom djetetu i stipendijama. Ali je majka otklonila stipendije. Sve te činjenice, a naročito nedovoljna briga tutora za imovinu, pripremali su De Sarnu mučnu mladost. Tim prije što mu je otac ubijen kad je Dionizije imao četiri godine, pa je tuđa uprava suviše dugo trajala.

Svakako je važno da je Dionizije ipak završio svoje muzičke studije. Ali zato, kod obračuna sa već odraslim štićenikom, tutor je izjavio da imovine više nema. Iako kvalifikovan u svojoj profesiji, De Sarno se našao u vrlo teškoj situaciji. Italija u to doba prolazi kroz ratove i teške krize na putu svog nacionalnog ujedi njenja, što se, prirodno, odražavalo i na ekonomskom stanju u zemlji.

Prema jednim izvorima, De Sarno je prvo namještenje 1882. god. dobio u Trstu. Tamo se bavio novinarstvom (urednik lista »Piccolo«), a u muzičkoj školi maestra Zorzelija vodio je klasu gudača. Ali to, iz nepoznatih razloga, nije dugo trajalo. Nije isključeno da je De Sarno bio zazoran austrijskim vlastima, jer se (po navodima njegove najstarije kćerke) već onda često nalazio u društvu Srba i Slovenaca. (...) Tada počinje jedan period nezaposlenosti, kad je morao da se laća i fizičkih poslova i radi sa manuelnim radnicima.

 U to vrijeme se raspisao konkurs za dirigenta u jednom novosagrađenom hotelu u Njujorku. Od 11 evropskih konkurenata izabran je De Sarno. Ali baš onda kad se pripremao za odlazak na tu dužnost, koja bi mu vjerovatno uputila život u sasvim drugom pravcu, prima telegram da je hotel nesrećnim slučajem izgorio.

 Neposredno poslije toga De Sarno upoznaje dr Rada Kvekića, advokata iz Kotora i poslanika bečkog parlamenta, inače vrlo aktivnog na polju muzičkog rada u Kotoru, naročito u svojstvu člana, a kasnije doživotnog počasnog predsjednika Srpskog pjevačkog društva »Jedinstvo«. Dr Kvekić uspijeva da angažuje De Sarna za dirigenta duvačkog orkestra kotorske opštine.

 U Italiji: studije

 (...) De Sarno (je) veoma mlad otpočeo muzičke studije i to klavir sa Negrijem (Benedetto Negri, 1784—1854), a violinu sa Porom (Porro). Kasnije se priključio onoj grupi biranih Napolitanaca koju je vodio najprije Salvatore Papalardo, a zatim Nikola d' Arijenco, tada profesor Kr. Kolegija sv. Petra iz Majele. Sve nam ovo jasno pokazuje da je De Sarno kod dobrih pedagoga otpočeo muzičke studije u Napulju, a kasnije prešao na konzervatorij u Firencu, koji je tada bio pod upravom Kazamorata. Tu je još, sa već pomenutim direktorom i Mabelinijem, »usavršio instrumentaciju« i završio svoje muzičke studije.

 U Kotoru: „Građanska muzika” i pedagoški rad

 U momentu dolaska De Sarna situacija je u Kotoru, što se tiče duvačkih orkestara, koji nas ovdje prvenstveno interesuju, bila slijedeća. Tada je još uvijek postojala samo jedna »Građanska muzika«, koju je poslije Fiorelijeve smrti (1875) preuzeo kao dirigent Ivan Jedlička — mlađi (1875—83) pa Antun Petrarka (1883—84), Ivan Burati (1884—85) i najzad Ivan Jedlička — stariji (1885—86). Svi ovi muzičari, kratkotrajno na poslu, mahom mlađi i bez dovoljno kvalifikacija, ili u dubokoj starosti, kao Ivan Jedlička — stariji, nisu doprinijeli da se kotorski duvački orkestar dalje razvija.

 De Sarno je po dolasku na novu dužnost našao postojeće duvačko tijelo na niskom nivou. Trebalo je osvježavanja iz temelja. Zato je odmah otpočeo sa sistematskim školskim radom, da tako stvori nov podmladak. Primio je 40 mladih učenika od 8 do 14 godina i podijelio ih u dvije radne grupe. To su bila djeca iz svih slojeva: zanatlijska, radnička i činovnička. Prvu polovinu godine De Sarno je radio isključivo teoriju i solfeđo. Prije prelaska na instrumenat tražio je strogi kvalifikacioni ispit, na kome je bilo odbijeno 12 kandidata. Ispit se održao pred De Sarnom kao ispitivačem i komisijom starijih muzičara i predstavnika opštine. Mogli su prisustvovati i roditelji kandidata. Preostali su kandidati drugu polovinu godine prelazili na rad sa instrumentima i na kraju jednogodišnjeg rada mogli da se uklope u tako regenerirano tijelo kotorske Građanske muzike.

 Inače tokom cjelokupnog svog sedmogodišnjeg bavljenja u Kotoru, De Sarno je stalno pedagoški djelovao i imao veliki broj učenika. Među njegovim sačuvanim teoretskim rukopisima, o kojima će biti kasnije više riječi, nalazimo jednu važnu bilješku sa neposrednim podacima iz pera samog De Sarna. Govoreći o naklonosti za muziku našeg naroda, on kaže: »Za vreme sedmogodišnjeg mog bavljenja u Kotoru, kao direktor orkestra i Građanske bande... rezultat je što sam dobio okolo 112 učenika, među kojima ima ih priličan broj odličnih«.

 (...) Cjelokupan taj znalački i energičan rad doveo je prirodno do uspjeha. Nivo duvačkog orkestra se naglo podigao i tokom sedam godina de Sarnovog boravka u Kotoru, »Građanska muzika« je postajala sve zrelije i ozbiljnije muzičko tijelo. A nastupalo se veoma često. Svake nedjelje na otvorenom prostoru, većinom u bašti kafane »Dojmi« i na svim brojnim državnim praznicima, blagdanima i izletima. (...) U središtu pažnje su bili odlomci iz opera, posebno Verdijeve »Traviate«, a zatim potpuri »Zeleni đavo« (II diavolo verde), valcer »Kraljičina lepeza« (II ventaglio della regina), mazurka »Marija« i drugo.

Kako je sačuvana fotografija »Građanske muzike«, koju je 1888. obnovio De Sarno, od interesa je da sačuvamo i imena ta dašnjih kotorskih muzičara, zahvaljujući sjećanju Romea Fioreli i Bogomila Jovovića. U I redu (ozgo, s lijeva na desno) stoje: Karlo Veber (činele), Petar Lakonić (tuba), Josip Bagatela (horna, rog), Stevo Marović (trombon), Ferdinand Ronkolin (bubanj), Antun Bracanović (đenis, horna — in es), Oskar Jedlička (helikon), Tripo Dematei (vođa muzike). U II redu: Italiko Delkole (Italico del Colle — bombardina, bariton), Ferdinand Homen (doboš), Viktor Pintuči (Pintucci — đenis, horna in es), Enriko Veber (klarinet), Dionizije de Sarno (dirigent, »učitelj muzike«), Antun Bagatela (klarinet), Jo sip Talon (bombardina), Ivan Đovaneti (Giovanetti — klarinet), Fa zolari (Fasolari — klarinet). U III redu (sjede): Silvio Delkole (Del' Colle — truba), Eugen Delkole (horna), Romeo Fioreli (Fiorelli — truba), Josip Pasauer (Passauer — flauta), Ivan Anterić (bastrom bon), Duje Arbanasović (truba), Umberto Đovaneti (klarinet), i Josip (ili Antun) Vinkler (truba). U IV redu (leže): Jovo Marković (truba), Bogomil Jovović (truba), Rudolf Pasauer (Passauer — kla rinet) i Roko Kromić (truba).

 Međutim, sastav kotorskog duvačkog orkestra možemo provjeriti i dopuniti preciznim arhivskim dokumentom. Zahvaljujući pripremama orkestra za instalaciju kotorskog biskupa, krajem 1888. god., blagajnik orkestra David Mandel pružio nam je nekoliko dragocjenih podataka i dao popis 25 učesnika »Građanske glazbe«, s kraja 1888. godine. Pitanje zašto ih ima više na sačuvanoj foto grafiji (28 članova i dirigent), Mandel razrješava podatkom da su u Kotoru, pored 25 stalnih članova, još postojala petorica, muzi čara, koji su nastupali samo o svečanim prilikama. To su bili klarinetisti Rudolf Pasauer i Boroe, zatim basista Petar Laković i braća Bogomil i Ardoje Jovović, prvi trubač a drugi flautista. Ali, kada uzmemo u obzir i još neke dokumente, u kojima se spominju muzičari, doći ćemo u periodu De Sarnovom do impozantnog broja od 41 osobe, koji su poznavali neki duvački instrument i mogli nastupiti kao izvođači. Ne ulazeći u pitanje zašto se neka od tih lica javljaju na jednom mjestu, a na drugom ne, navešćemo samo ona nova imena, koja se ne nalaze na fotogrifij. To su: Antun Petrarka (Petrarca), Leonid Simonuti (Simonutti) i Franjo Dešković, a po jednom drugom dokumentu, sa nepotpunim imenima, još: Rosi (Rossi), Griđilo (Grigillo), Bagatela III (Bagatella), Cirković, Šnurer (Schnurer), Gagrica (Gagriza), Cijana (Ziana) i Prelesnik.

U Kotoru: besplatna muzička škola

 (...) Nas zanima, naravno, muzička tematika u novoj organizaciji. Formulacije su veoma ambiciozne i široke, pa se tu otkriva De Sarnova ruka. Tako je cilj Društva studij muzike, u svim manifestacijama, »bilo kao umjetnosti, bilo kao nauke« > kao i stvaranje jednog duvačkog tijela i gudačkog orkestra. U tom cilju se otvara »besplatna muzička škola za duvače i za orkestarske svirače«. Priloženi Pravilnik te Škole od 20 članova, od posebnog je interesa i pokazuje veoma zrelu i ozbiljnu šemu o organizaciji muzičkog rada.

 Uslovi za prijem u Školu su: najmanje 10 godina za duvače, a 8 za gudače, zdrava fizička konstitucija, pismenost, dobro vladanje, disciplinovano pridržavanje Pravilnika i obaveza neprekid nog učestvovanja u muzičkom radu, tokom, najmanje, tri školske godine (čl. 4). Nastava se obavlja najmanje tri puta sedmično, i to sa dvomjesečnim teoretskim tečajem i praktičnim radom na in strumentu u trajanju od oko 4 mjeseca. Teoretska nastava je razredna, a praktična, prema instrumentima, po sekcijama (čl. 7). Ako, poslije ovog teoretskog i praktičnog rada, nastavnik proglasi učenika nesposobnim, ovaj če biti sključen (čl. 13). Na izbor instrumenta utiče sklonost i želja samog djeteta i mišljenje nas tavnika, ali i potrebe Društva. Sinovi članova Društva, koji nisu u sastavu jednog ili drugog orkestra, mogu po volji birati instrumente (čl. 8). Prema napredovanju učenika, nastavnik će odlučiti kada da ga uklopi u neko od dva muzička tijela. Tokom prve godine sviranja, đak nema pravo na bilo kakvu novčanu naknadu, a tek se poslije protekle jedne godine može, prema pokazanom vladanju i mišljenju dirigenta, — postati muzičar III klase (čl. 11). Za muzičara II klase neophodne su dvije godine sviranja sa ste čenim pohvalama, uz stalno pohađanje škole (čl. 12). Muzičara I klase ne može biti više od 7, a onih II klase ne više od 10. Krajem godine održaće se završni ispit učenika pred upravom Društva, predstavnikom opštine i inspektorima. Ispitu mogu prisustvovati i svi članovi Društva. Zaslužni učenici će dobiti nagrade, posebna pismena priznanja i pohvale (čl. 14).

 Dirigent (»Maestro«), koga plaća Opština, imao je fiksne dužnosti. Najvažnije su da besplatno podučava učenike Društva i održava probe sa duvačkim i gudačkim orkestrom, tako da ovi mogu nastupati. Isto tako je obavezan da daje časove pjevanja i klavira djeci redovnih članova, samo su to bili plaćeni časovi. Ti đaci će za razrednu nastavu plaćati po 2 fiorina mjesečno, a za individu alnu u stanu, po 5 fiorina mjesečno.

(…) Na kraju spomenimo da je Društvo bilo posebno proklamovalo načelo punog poštovanja vjerskih i političkih uvjerenja svojih članova i obavezu da nikako neće djelovati protiv njih (čl. 2). Tako se, osim državnih blagdana, posjeta istaknutih ličnosti i počasti predsjedniku Opštine, besplatno nastupalo i na vjerskim praz nicima obje crkve.

(…) Tokom 1888. god. De Sarno je uveo još jednu značajnu novinu. On, naime, nije samo slao Opštini formalno obavještenje da će orkestar održati koncert, nego je prilagao i čitav program javnog nastupa. Zahvaljujući tome, imamo mogućnosti da se osvrnemo i na sadržajnu stranu njegovog muzičkog djelovanja.

Javni koncerti su redovito u programu imali po šest tačaka. Počinjalo se i završavalo nekim maršem, koji poneki put i nema neko posebno ime, a ponekad se navodi i autor i naziv. Tako se više puta navodi De Sarnov »Stefanović marš«, ili opet njegov marš posvećen Građanskoj glazbi (»Banda cittadina«) sa narodnim motivima, ili »Marš Kronprinz Rudolf«. Druga i četvrta tačka programa su umjetnički najozbiljniji dio koncerta, obično transkripcije uvertira, ili fragmenata iz neke opere ili operete poznatih kompozitora, kao Rosinija (Rossini), Ofenbaha (Offenbach), Štrausa (Strauss), Zajca, Adama, Belinija (Bellini), Donicetija (Donizetti) i dr. Treća i peta tačka koncerta su opet neki vedri plesni motivi, naročito valcer, polka ili mazurka raznih autora, kao Mileker (MŠbskeg), Cikler (Zicler), Planket (Planquette), Riči (Ricci), De linger (Dellinger), De Sarno, Jedlička i dr.

 Sarno i Bokelji

 Građanstvo, a naročito sami muzičari, bili su potpuno svjesni značaja De Sarnova rada i on je bio veoma omiljen. Dokaz za te simpatije su poštovanje i počasti kojima su ga obasuli kada se, poslije četrdesetak godina, opet povratio u Boku. Tom prilikom je 9. VI 1935. priređen koncert, posvećen isključivo djelima De Sarna. Lokalni list »Glas Boke« ovako komentira koncert: »Koncerat pod upravom gospodina Svetozara Miloševića uspio je van redno. Pred velikim brojem pažljivih slušalaca Građanska je muzika odlično izvela program sastavljen mahom iz onih djela za koja je g. De Sarno crpio motive iz crnogorskoprimorskog muzičkog folklora. Sijedi, otmeni g. De Sarno, koji je prisustvovao okružen članovima uprave Građanske muzike i svojim bivšim učenicima, bio je predmet osobite pažnje«.

 Godinu dana kasnije, 1936. godine, slavila se pedesetogodišnjica De Sarnova muzičkog rada, pa je kotorski duvački orkestar opet učestvovao na proslavi i banketu u Perastu, a u Kotoru je 18. oktobra održan posebni koncert. Na njemu se spominje i marš »Pedesetogodišnjica«, koji je sam svečar tom prilikom prigodno komponovao.

 Razlog De Sarnove omiljenosti bila je, pored strogosti i upornosti u radu, njegova izrazito vedra, optimistička i gostoljubiva priroda. Njegovi poznanici potvrđuju da je u društvu bio pun humora i anegdota, ali i veliki ljubitelj napolitanskih specijaliteta. Poznate južnotalijanske »paštešute« i makaronada, nije se mogao odreći ni kada su to u starosti ljekari zahtijevali. Volio je poeziju, pa su i sačuvani neki njegovi stihovi na italijanskom o starosti, o svojoj ženi i doživljaju vjere. U kući u Perastu imao je harmonijum i violinu, a o podne bi običavao svirati Gunoovu »Ave Maria«. Inače naš jezik je poznavao dobro, ali je akcenatski zanosio na italijanski.

Sarnov ljubavni roman

Odmah prve godine po dolasku u Kotor, na početku muzičkog djelovanja, počeo je i De Sarnov lični ljubavni roman koji će ga još uže i trajnije vezati sa Bokom, a naročito sa Perastom. Dolazak novog dirigenta u Kotor izazvao je i naročiti interes dama koje su se šetale za vrijeme uobičajene »Platzmusik«. Tada se prvi put vidio sa svojom kasnijom ženom Idom Krilović iz Perasta. Sticaj okolnosti je htio da je Krilovićima trebalo štimati klavir, na kome je baš Ida svirala. Pozvan je De Sarno, koji je pristao da obavi taj posao, vjerovatno, jedino zbog Ide. Zaista poslije tog drugog susreta bilo je sve među njima dogovoreno, ali se opro nevjestin otac. On je bio nepovjerljiv prema muzičaru »iz bijelog svijeta«, iako je ovaj na manšetama i posuđu imao plemićki grb. Ali s jedne strane podaci koje je dobio iz Napulja, a s druge upornost Idina privolili su ga da pristane na brak, koji je sklopljen 20. X 1886.

Brak je 1936. doživio pedesetogodišnjicu, koja je isto muzički obilježena. Tom prilikom učenik De Sarnov, tada dirigent Građanske muzike, Erminio Bagatela izveo je u Perastu koncert pred kućom bivšeg dirigenta, a uprava mu je osim cvijeća poklonila i sliku duvačkog orkestra iz 1888. godine.

U Beogradu i ponovo natrag, u Boku

Odlazak De Sarna iz Kotora za Beograd, bio je(...) u prvom redu povezan teškim finansijskim stanjem kotorske opštine, ali, vjerovatno, i tadašnjim političkim prilikama. (...) U maju 1893. polagao je u Beogradu nostrifikacioni ispit, a 30. V 1893. postavljen je za učitelja III klase u II beogradsku gim naziju sa godišnjom platom od 1.500 dinara. Samo, to je veoma kratko trajalo i de Sarno počinje da se živo bavi konzularnim radom. Već od avgusta 1894. postavljen je za sekretara tumača Legacije Kraljevine Italije u Beogradu. U stvari on samostalno vodi čitav posao po odlasku konta Ranuci Senjia, a do dolaska duke Avarna. U svom plodnom diplomatskom radu u Beogradu, naročito na posredovanju između Srbije i Italije, De Sarno je dobijao visoka priznanja i odlikovanja (italijanska, španska, rumunska, pa pinska, srpska i crnogorska). Za svoje muzičko djelovanje posebno je bio odlikovan kad je objavio »Balkansku caricu« 1896. godine (Sv. Sava III stepena), peraške pjesme (Takovski krst V stepena) i crnogorsku himnu (Danilov orden IV stepena). Zanimljivo je, osim toga, da je De Sarno predložio i sudjelovao u sklapanju konkordata između Sv. Stolice i Srbije, da se naročito zalagao za trgovačke odnose između Italije i Srbije, i da je 1895. bio direktor jedne italijanske škole u Beogradu (mahom djeca trgovaca, kamenorezaca, radnika i preduzimača). U vezi sa tim radom De Sarno je na italijanskom izdao monografiju »Italijani u Srbiji«, na osnovu čega je napisano djelo »Italijani u Srbiji od V vijeka do 1911. godine«. Ali do tih radova nismo mogli doći.

(...) Na povratak De Sarna u Boku (Perast), izgleda da je najviše uticala činjenica što nije uspio, i pored dugogodišnje konzularne službe, da dobije penziju od Italije, nego samo otpremninu. Tada je najprije počeo zidati vilu na Neimaru u Beogradu, a zatim se odlučio da imanje proda i od 1932. konačno pređe u Perast, gdje je umro od srčane bolesti. Toga dana, 16. X 1937, kotorski duvački orkestar učestvovao je na sahrani svog starog dirigenta.

Publikacije i kompozicije (izbor) 

1) (...) Najobimnije štampano De Sarnovo djelo je »drama u tri radnje« »Balkanska carica«, objavljeno u Trstu, bez oznake godine izdanja, ali najvjerovatnije krajem 1891. godine. Prema ter minologiji upotrebljenoj na naslovnoj stranici, izgledalo bi da se radi o preradi jedne već kompletno napisane opere, ili kako to u originalu posiije naslova stoji: »Izdanje udešeno za pjevanje i glasovir«. Tačno je da je razne stavove iz te opere, De Sarno i na druge načine prerađivao i izvodio, kao npr. sa duvačkim orke strom.

Međutim, sigurno je da se u punom operskom ruhu »Balkanska carica« nije nikada izvodila, iako ima vijesti da je opera nuđena Beču i Beogradu, ali do izvođenja nije došlo. Svakako, kompletna partitura za soliste, horove i orkestar i pravi operski libreto nije nigdje sačuvan.

2) (...) »Gorde«, druga opera De Sarnova, izgubljena je u rukopisu. Sačuvano je samo nekoliko tema, kojima je autor dao naslov »Sje ćanja iz opere Gorde«, ali na italijanskom jeziku, i na rukopisu napisao jednu bilješku o nestanku. Prema njoj mi saznajemo da je opera napisana 1892. dakle baš posljednje godine kotorskog pe rioda. Po preseljenju u Beograd nalazila se u biblioteci autorovoj (Krunska 15), odakle je u I svjetskom ratu odnesena zajedno sa drugim opljačkanim stvarima. Ipak, na osnovu malobrojnih sačuvanih bilježaka, de Sarno je 1. oktobra 1921. mogao dovr šiti ta »Sjećanja«. Ali je zato sačuvan i štampan 1893. u Beogradu libreto te opere«, pisan od Sava Račete Libreto vješto prati Ljubišinu fabulu, iako u romantičarskom tonu i stereotipnim dese teračkim i osmeračkim slikom i versifikacijom. Zanimljivo je pi tanje šta je privuklo De Sarna da obrađuje baš »Gordu«. Vjero vatno je njemu, kao Italijanu koji se oženio u Perastu, bila bliska Ljubišina teza da je brak Crnogorke Gorde i austrijskog poručnika Šempfluga simbol »nove veze među nesretnim istokom i uzgojenim zapadom« .

3) »Dana«, treće scensko djelo De Sarnovo, imalo je istu sudbinu kao i »Gorde« i propalo u ratu. Od nje, izgleda, muzički nije ostalo ništa. Ali i tu je sačuvan štampani libreto. Ovaj Jevtićev tekst je mnogo slabiji od Račetinovog i pravo je čudo šta je autora moglo privući da na osnovu njega piše muziku. Fabula, ispričana neukusnim stihom, do krajnosti je naivna i neubjedljiva, sa vilama, razbojnicima i gromovima koji razrešavaju krizu. Na kraju »mlad bogat seljak« (tenor) spašava Danu (sopran), pa se sve završava ljubavnim hepiendom i poučnim duetom, kvartetom i horom.

4) Zbirku peraških pjesama izgleda da je De Sarno prikupljao u početku samo da napravi poklon peraškoj opštini. Svakako zbog toga je, navodno, upisan u »zlatnu knjigu« te opštine. Kasnije je međutim to izdano u Beogradu uz nagradu Akademije nauka. U vezi sa tim treba obratiti pažnju na jednu pojedinost. U monografiji Dragotina Cvetko o Jenkunalazimo da je De Sarno bio i samoj Akademiji ponudio da među svojim edicijama izda njegove peraške pjesme. Godine 1895. međutim, Jenko je na sjednici Akademije referisao o tom De Sarnovom djelu. »Ocenio ih je kao dosta lepe i melodiozne ali je smatrao da njihova izrada nema dovoljno umetničke vrednosti«. Na osnovu toga stava referenta, zbirka se nije mogla izdati među Akademijinim edicijama, ali je naglašeno da bi »njihovo privatno izdavanje Akademija mogla pomoći materijalno«. I zaista vidimo da je data nagrada, koja je sigurno omogućila privatno izdavanje peraških pjesama. Od interesa je dodati da je De Sarno baš isticao važnost što veće izvornosti, tražeći zato da obrade narodnih pjesama budu što diskretnije i jednostavnije. Tako se, možda, De Sarno nije načelno slagao sa Jenkom u pitanju instrumentacije narodnih pjesama. U teoretskom rukopisu, o kome smo već govorili, De Sarno piše: »Morale bi se sakupiti samo melodije koje nemaju nikakvog harmoničnog ukrasa. S ovim melodijama mogla bi se prilagoditi prosta pratnja sa klavirom«.

5) Za vrijeme svog bavljenja u Kotoru De Sarno je po libretu Sikorskog napisao muziku za jedan balet u jednom činu, koji je sa uspjehom prikazivan u gradskom pozorištu. Naslov je: »Završna priredba« (Un saggio finale), a prikazivao je atmosferu jedne takve škole u kojoj dolazi inspektor, pa se pred njim daje dačka priredba. Teme iz tog baleta De Sarno je kasnije više puta obra đivao za svoj duvački orkestar.

6) Koliko je De Sarno pisao za hor nije nam poznato. Svakako napisao je himnu »Srpskog pjevačkog društva Jedinstvo«. Osim toga je 24. juna 1888. na proslavi Srpske garde, kako nas obavještava Jovo Bućin, otpjevana još jedna horska kompozi cija De Sarnova na tekst Steva V. Vrčevića »Amo braćo«.