Ekonomija

Turizmolog Ivo Županović smatra da  će ekonomije, koje su uglavnom bazirane na sektor usluga, odnosno na turizam, biti drastično oštećene pandemijom COVID -19 .

"U Prilog tome govore i nove projekcije MMF-a od 13. oktobra ove godine u smislu  dodatnog pada GDP u odnosu na projekcije iz aprila 2020.godine (Španija sa -8% na -12.8%, Portugal sa -8% na -10%, Italija sa -9% na -10.6%,Francuska sa -7,2% na -9,8%, Malta sa -2.8% na -7.9%...). Procjene za Kipar, Hrvatsku i Tursku ostaju na istom nivou kao i u prethodnom Economic Outlook-u,a koje su takođe sa izraženim negativnim predznakom.Prognoze za Grčku su neznatno poboljšane sa -10% na -9,5%", kaže Županović za Radio Kotor.

Što kažu projekcije za Crnu Goru?

Sto se tiče projekcije za Crnu Goru, mislim da je prognoza dodatnog pada GDP realisticna i zasnovana na skromnom turistickom prometu, tokom mjeseci  kada je predviđen "peak" sezone, a pored poznate situacije kako sa nepovoljnom internom  epidemioloskom slikom u Crnoj Gori (što će nedvojbeno biti glavni faktor pri opservaciji turističkih destinacija u budućnosti), tako i u okviru određenih emitivnih tržišta, mislim da je pored navedenih faktora na pad (organizovanog) turistickog prometa znacajno uticala cinjenica što je Crna Gora primarno avio destinacija.

Naime, sumarno sagledavajući tendencije u prvih osam mjeseci 2020.godine, treba reći da su sličan pad imale i ostale avio destinacije kada je broj turističkih dolazaka u pitanju: Kipar 84%,Turska 78%,Spanija 89%, kao i dio Hrvatske, gdje je avio saobracaj kljucan vid transfera (pad dolazaka u Dubrovacko-neretvanskoj zupaniji od 78%, dok su za kljucna emitivna trzista cestovno dostupni Istra i Kvarner zabiljezili znacajno manji pad u rangu od 58% do 52%).

Dakle, u narednom periodu, uvažavajući trenutne tendencije treba se sa vecom paznjom fokusirati na onaj dio organizovanog i individualnog turističkog prometa u domenu cestovnog saobraćaja i kada su u pitanju evropska i regionalna trzista, jer je očito da će avio saobraćaj i slijedeće godine biti u limitiranom obliku.

Ono što svakako ne možemo predvidjeti, a umnogome će uticati na dolazak turista je interna slika kada je u pitanju COVID-19,jer ukoliko bude na sadašnjem nivou, to sigurno neće doprinijeti atraktivnosti destinacije. Naravno, tek situaciju u tom smislu kada su emitivna trzista u pitanju ne mozemo   predvidjeti.

U cilju održanja supstance turistickih privrednih subjekata, mislim da se i u narednom periodu mora nastaviti sa mjerama pokrića minimalnih zarada ili dijela minimalnih bruto zarada, nastavak fiskalne mjere smanjenja PDV-a, kao i kreditni aranžmani i  uvođenje grejs perioda do 24 mjeseca, tokom kojeg će se subvencionisati kamata u punom iznosu.

To je posebno bitno za kompanije koje su usred odredjenog investicionog ciklusa ili pak koje su tek počele sa radom i očekuju pozitivan cash flow koji bi im omogućio povrat kredita u definisanom roku. Isto mislim kada su u pitanju krediti za likvidnost.

Kada je stimulisanje investicija u pitanju, mislim da u narednom periodu fokus mora biti na klasicnim hotelima, jer su se u odnosu na razne hibridne modele, isti pokazali kao generatori turistickog razvoja.

Kad su u pitanju navedene sanacione mjere, to navodim sa odredjenom rezervom, jer treba sagledati odrzivost javnih finansija, i da li ce iste to moci podnijeti,a ne ugroziti servisiranje osnovnih kategorija budzeta.

Takođe znate da se već više od decenije zalažem da se lokacije u prioritetnim ili potencijalno prioritetnim turističkim zonama odblokiraju u smislu njihove pune turističke valorizacije.

 Mislim da ovdje mora doći do zakonskih prilagođavanja u domenu dodatnog oporezivanja. Recimo u Srbiji je zakonskim izmjenama (riječ o Zakon o turizmu u tom periodu) u tom pogledu jos 2009.godine, tačnije uvodjenjem rigoroznih penala na godisnjem nivou ukoliko se u zakonskom roku ne privedu namjeni i kategoriji lokacije  u prioritetnim turistickim destinacijama (naravno, odnosi se na objekte koji u potpunosti imaju rijesen imovinsko-pravni status), direktno stimulisana izgradnja hotelskih kapaciteta. Samo u Beogradu je taj broj narastao sa 51-og hotela u 2009.godini, na 122 hotela u 2019.godini.

Kao profesor finansijske analize, a kako se i operativno bavite i monitoringom u domenu lokalnih prihoda i finansija,  kako vidite reperkusije COVID-19 na privredu i finansije Kotora?

Mislim da su reprekusije ozbiljne, da ne kažem dramatične ne samo za Kotor, već za sve opstine cija je privreda bazirana na turizmu i generalno na sektoru usluga.U ovom trenutku  nemam uvid u  kategorije budzeta,ali uzimajuci u obzir neke komparativne primjere,  uticaj COVID-19 se osjetio ne samo na redovne prihode od turizma, poput turisticke takse i naplate ulaznica za bedeme, vec i na redovno servisiranje poreza i prireza na dohodak, kao i poreza na nepokretnosti, jer su turisticki poslodavci ili djelatnosti koje se naslanjaju na turizma maltene izgubili ili na minimum sveli "core business".

Takođe, mislim da treba posegnuti za metodom visestrukog scenarija, od optimističkog do konzervativnog i kada su prihodi od kruzing turizma, kako onih direktnih koji se odnose na Luku Kotor, ali i indirektne, koje se odnose na multiplikovanje istih na ostale djelatnosti. Po relevantnim anketama, ti pokazatelji idu i do 20 miliona EUR potrošnje na nivou destinacije.

Po meni, ovo podrazumijeva jedan sveobuhvatan plan na nivou citave destinacije, gdje bi se sagledale svi negativni efekti COVID-19, i kako bi se shodno TALC metodi, fazno predvidio oporavak destinacije. Paraleno sa navedenim, treba donijeti i dugorocnu ekonomsku i turisticku strategiju, koja bi opredeljivala razvoj Kotora nakon toga, u normalnim okolnostima.

U narednom periodu, značajan udarac će pretrpjeti i turističke organizacije, i mislim da će iste umnogome morati mijenjati svoje biznis modele, u smislu racionalizacije troškova i potpunog prelaska na digitalni marketing.

Kao što sam i u ranijim medijskim istupima elaborirao, Kotor ima potencijala za razvoj ne samo u domenu turizma, a poglavito ne samo u okviru pojedinih vidova turizma.Tu disperziju i diverzifikaciju privrednih djelatnosti je važno napraviti i zbog održivosti budžeta, ali i zbog povećanja zaposlenosti i povećanja investicione potentnosti destinacije.

Kako će se razvijati turizam u Kotoru kada se normalizuju okolnosti?

Kao što sam naveo, fundament je da se ovaj težak period preobrodi i da se definišu više scenarija, kako ne bi nijedna opcija izazvala drastične šokove po budžet.

U narednom periodu, vrlo je teško predvidjeti neku trajektoriju razvoja koja bi obezbijedila ekonomsku odršivost, jer će isti obilježiti volatilnost cijena, nestabilnost u organizovanim distributivnim kanalima, kao i u domenu kruzing turizma.

Nekoliko stvari ću apostrofirati, analizirajuci dosadasnje tendencije:

• Potrebno je jačati razvoj stacionarnog turizma zbog dvije činjenice:
• Veća disperzija rizika i manja zavisnost od kruzing turizma.

Kotor ima 0,21 stacionarnih gostiju u odnosu na kruzing gosta, dok je u Dubrovniku 1,33 stacionarna gosta u odnosu na jednog kruzing gosta, a u Splitu 2,85.Dakle, u susjednim destinacijama, bez obzira na ozbiljan razvoj kruzing  turizma i dalje dominiraju stacionarni gosti. Mislim da to dovoljno govori koliko se mora podrzati i jacati stacionarni turizam,bez obzira na respekt prema iskazanim prihodima od kruzing turizma u prethodnom periodu.

• Razvoj hotelskih kapaciteta u odnosu na smanjenje privatnog smještaja i ekstenzija sezone prevashodno putem razvoja kongresnog i sportskog turizma.

Prostorni plan posebne namjene za obalno područje u model rasta smještajnih kapaciteta opštine Kotor do 2030. g predviđa rast broja kreveta u hotelima na 3.097 u odnosu na 1.267 kreveta (po podacima Monstat-a za 2018.godinu)  .Dio tih kapaciteta je već obezbijedjen kroz izgradnju Blue Bay resort-a u Stolivu sa više od 200 kreveta, ali za dalji razvoj hotelskih kapaciteta je neophodno :

• Valorizovati lokacije u samom centru grada, na području bivšeg Fjorda (230 kreveta) i URC-a (130 kreveta)/ po DSL sektor 16.Ponovicu da bi to znacajno povecalo i zaposlenost sa 0.4 zaposlena po krevetu.
• Dio hotelskih kapaciteta obezbijediti kroz model integracije privatnog smještaja, odnosno njegove konverzije u difuzne i integralne hotele (procijenjena mogućnost objedinjavanja oko  preko 1.000 kategorizovanih kreveta) i to:
• Difuzni hoteli (Stari grad Kotor i Perast),
• Integralni hoteli (Dobrota,Risan,Kostanjica,Muo,Prčanj,Stoliv).
• Mapiranje luksuznih kuća za odmor (recimo, posebno značajno za britansko tržište) i potencijalnih integralnih hotela u ruralnim područjima.
• Marketinški segment:
• Pošto je po takozvanoj TALC (Tourist Area Life cycle metod) potrebno nekih 18 do 20 mjeseci za oporavak destinacije (u smislu optimalnog, ne i maksimalnog turistickog prometa) od trenutka prestanka pandemije ili njenog svodjenja na minimalnu mjeru , potrebno je voditi računa da u tom periodu većina targetiranih emitivnih tržišta neće imati isti diskrecioni dohodak.

Po prognozama MMF od 13-og oktobra 2020.godine, EU će imati pad GDP u 2020. godini od 8.3%,a rast u 2021.godini 5.2%, Velika Britanija pad od 9.8% u 2020.godini i rast od 5.2% u 2020, Rusija pad od 4.1% u 2020.godini i rast od 2.8% u 2021.godini,Kanada pad od 7.1% u 2020.godini i rast od 5.2% u 2021.godini, SAD pad od 4.3% u 2020.godini i rast od 3.1% u 2021.godini), te je potrebno predvidjeti cjenovnu volatilnost i  prilagodjavanje u tom smislu (ne nužno cjenovna erozija, već besplatno uključenje odredjenih proizvoda koji su odvojeno tretirani u prethodnom periodu, itd)…

• Kruzing turizam (konekcija sa kulturnim i izletnickim turizmom):

Treba reći da se 72% prometa ostvaruje tokom perioda maj-septembar, što u tom periodu generiše veliki pritisak na uže urbano jezgro, odnosno od 2,56 do 3,08 kruzing gostiju u odnosu na jednog domicilnog stanovnika u Starom gradu (znatno više od EU standarda nosivosti od 1,6).U tom kontekstu, potrebno je mnogo bolje valorizovati bedeme, pogotovo frontalni dio,  i time relaksirati osnovne koridore u Starom gradu.

Treba naglasiti da u susjednim destinacijama, recimo u Dubrovniku, po zvaničnim podacima, gotovo kompletan kontigent izletnika sa kruzera obidje gradske bedeme, znači kompletna potrošnja je vezana za destinaciju.

Pored uredjenja bedema, a u cilju dalje relaksacije užeg urbanog jezgra  i razvoja kulturnog turizma, potrebno je :

• izgradnja nekoliko izletišta i vidikovaca van užeg urbanog jezgra (recimo na starom putu u Škaljarima ka Kavču)…
• valorizacija fortifikacijskih objekata u turističke svrhe, recimo poput tvrđave Goražda.

Smatram da je nedovoljno iskoristen potencijal Risna kao mikro destinacije, gdje kao kljucne projekte u narednom periodu vidim: izgradnju manje luke sa 150 vezova, adaptaciju hotela Teuta (cca.300 kreveta) kao stozera daljeg turistickog razvoja Risna i obnovu, odnosno valorizaciju Doma za kulturu po definisanim zakonskim modelima, ali i turisticku valorizaciju zadužbine Ljubatovića.

Ponovicu i da je nedovoljno iskoristen sportski reputacioni kapital destinacije i brendiranje destinacije u domenu sportskog turizma u kontekstu destinacije evropskih šampiona (rijetko koja destinacija ima evropske prvake i u klupskom i u reprezentativnom sportu).