Ekonomija

Tekst: Sanja Čavor
Foto: Institut za biologiju mora (IBMK) Univerziteta Crne Gore (UCG)/Radio Kotor

Institut za biologiju mora (IBMK) Univerziteta Crne Gore (UCG) je tokom posljednjih deset godina učestvovao u 19 projekata finansiranih iz predpristupnih fondova Evropske unije (EU).  Do danas, ovoj naučno-istraživačkoj ustanovi dodijeljeno je preko 5 miliona eura, a do 2023. godine povučena su sredstva u iznosu od oko 3 miliona eura.
Zamjenica direktora Instituta, naučna savjetnica i rukovoditeljka Laboratorije za marikulturu dr Milica Mandić za Radio Kotor kaže da su dosadašnji projekti imali značajan doprinos, kako na lokalnom, nacionalnom, tako i na regionalnom nivou.
Najveći dio bespovratnih sredstava dobijenih iz EU fondova, naglašava, utrošen je u Crnoj Gori za većinu nabavki, kupovinu materijala, opreme, izgradnju i rekonstrukciju, kroz angažovanje nacionalnih kompanija, čime se u značajnoj mjeri pomaže domaća privreda.  
Koristeći rezultate tih projekata, saradnici/e Instituta su učesnici/e izrade Prostornog Plana Crne Gore, Plana namjene mora (posebno za područje Boke), dokumenata vezanih za ranjivost morske sredine Boke i drugih koji su posebno važni za planiranje namjene korišćenja obale i mora, ali i racionalno iskorišćavanje morskih resursa.
Kada je u pitanju lokalna zajednica, Institut je, zahvaljujući sredstvima EU, infrastrukturno i kadrovski ojačan.
“Nadograđen je dio zgrade, formirani su potpuno novi laboratorijski prostori, izgrađeni akvarijumski tankovi sa svom pratećom opremom, zaposleni mladi saradnici na projektima, omogućena brojna stručna usavršavanja i članstva u međunarodnim radnim grupama koje se bave zaštitom morskog ekosistema”, pojašnjava Mandić.
U okviru projekta „U potrazi za ljudskim dimenzijama MEDiteranskog morskog biodiverziteta“ (MEDiverSEAty) trenutno je objavljen poziv za prijem u radni odnos dva doktoranda, odnosno otvorene su dvije istraživačke pozicije za doktorske kandidate na UC-IBMK, na period od 36 mjeseci s punim radnim vremenom. Projekat vodi direktor Instituta dr Mirko Đurović.
Od prošle godine, nastavlja Mandić, imaju tri tekuća projekta, ukupne vrijednosti 2,2 miliona eura. To su strateški projekat SA SKILLS, zatim, MedDiverseaty (Horizon 2020 poziv) i MedSeaRise, dok su nedavno odobrena još dva u okviru Interreg IPA Adrion poziva-TETHYS4Adrion i CARDLES. 
“Institut je vodeći partner cijelog konzorcijuma na SA SKILLS projektu koji je odobren u okviru poziva Interreg IPA South Adriatic 2021-2027 Task Force. Cilj je poboljšanje dostupnosti kvalifikovanih kompetencija i vještina na tržištu rada, kao poluge za jačanje razvoja ključnih privrednih sektora južnog Jadrana, sa posebnim osvrtom na plavu ekonomiju”, navodi Mandić koja sa direktorom Đurovićem rukovodi ovim projektom.
Partneri su italijanske regije Puglia (Odjeljenje za politiku rada, obrazovanje i osposobljavanje) i Molise (Služba za konkurentnost proizvodnih sistema), zatim, Državna agencija za strateško programiranje i koordinaciju pomoći iz Albanije, Ministarstvo ekonomskog razvoja Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja Albanije, dok je pridruženi partner Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Crne Gore. Realizacija projekta počela je u septembru prošle godine, a trajaće 52 mjeseca. Ukupan budžet projekta iznosi oko 4.800.000,00 eura, od čega je budžet za Institut za biologiju mora 1.500.000,00 eura. 
“Projekat usvaja širok pristup morskoj bioekonomiji kao cjelini, uključujući sve industrijske lance koji eksploatišu morske resurse. U tu svrhu, projekat uvodi inovativni Centar za obuku o plavoj ekonomiji i alate kao što su Klaster plave ekonomije i Digitalnu platformu plave ekonomije. Ponudiće mogućnosti obuke, promovišući prenos naprednih i inovativnih kompetencija u sektorima poput akvakulture, plave biotehnologije i plavog turizma”, rekla je Mandić. 
Pomenuti Centar će biti izgrađen u Institutu za biologiju mora do 2025. godine i služiće kao referentan u regiji južnog Jadrana. Prva naučna konferencija koja se organizuje u okviru projekta zakazana je  za period od 01. do 04. oktobra ove godine u Kotoru (AdriBioPro 2024), uz koju će biti održan i Sajam hrane iz mora. 
U januaru ove godine počela je realizacija još jednog projekta MedSeaRise („Supporting Adaptation to Mediterranean Sea Level Rise”) koji će trajati do 2027. godine (27 mjeseci), a finansiran je sredstvima iz poziva Intereg EuroMed Programme. U ime Instituta, projektom rukovodi dr Danijela Joksimović.
Ukupan budžet projekta iznosi 599.999,79 eura, od čega Institutu za biologiju mora Univerziteta Crne Gore pripada 87.322,50 eura.  Lider projekta je Grčka, ANATOLIKI SA, koja sa ostalim partnerskim institucijama iz Italije, Francuske, Španije i Malte ima zajedničke ciljeve koji se odnose, prije svega, na istraživanje podataka o porastu nivoa mora u Sredozemnom moru. 
“Upravo pregledom najrelevantnijih studija, organizovanjem radionica na kojima će naučni radnici i stručnjaci raspravljati o dostupnim informacijama i simulacijama porasta nivoa mora, otkrivati, porediti slabe i jake strane dostupnih podataka, kao i vremenskih serija budućih klimatskih scenarija u cijeloj mediteranskoj regiji, pomoći će svim učesnicima u protoku naučnih informacija u procjeni rizika”, smatra Joksimović. U projekat, koji će biti završen 2027. godine, biće uključeni saradnici Laboratorije za hemiju mora i okeanografiju, te Laboratorije za bentos i kvalitet morske vode.
Čistiji i zdraviji riječni ekosistemi, zaštita biodiverziteta, sigurni vodni resursi, promocija održivog razvoja u Jadransko-jonskoj regiji, te poboljšanje prekogranične saradnje cilj je TETHYS4ADRION projekta, odobrenog za finansiranje  u okviru poziva Intereg IPA Adrion.  Projektni konzorcijum, kako saznajemo, čini deset partnera iz sedam zemalja. 
“Vodeći partner je Nacionalni Institut za hemiju iz Slovenije. Tu su još Institut za okeanografiju i ribarstvo iz Hrvatske, Univerzitet iz Tirane, Institut za zaštitu životne sredine i istraživanja iz Italije, Mediteranska informativna kancelarija za životnu sredinu, kulturu i održivi razvoj i Centar za istraživanje mora iz Grčke, kotorski Institut za biologiju mora, zatim, Institut za vode Republike Slovenije, gradovi Metković iz Hrvatske i Čapljina iz Bosne i Hercegovine. Budžet projekta za Institut u Kotoru je 140.000,00 eura”, kazala je Mandić, podsjetivši da su u planu saradnja  i partnerstvo sa vladinim agencijama, neprofitnim organizacijama, ekološkim grupama i preduzećima. Projekat ima za cilj utvrđivanje nivoa zagađenja rijeka otpadom, izvora zagađenja i dospijevanje u more, izradu dugoročnog plana održivosti za upravljanje riječnim plastičnim otpadom, uz definisanje mjera ublažavanja stanja.
Poboljšanjem očuvanja prirode, biodiverziteta i područja rastilišta u obalnim i slatkovodnim močvarnim oblastima Jadranske i Jonske regije, ističe, baviće se naučnici Instituta u okviru kolaborativnog projekta CRADLES (engl. Creating Resilient Areas to Develop Lifecycles and Ecosystem Services; cg. Stvaranje otpornih oblasti za razvoj životnih ciklusa i ekosistema), finansiranog takođe iz EU programa IPA ADRION, a  kojim rukovodi dr Zdravko Ikica.
Ta područja su ključna za opstanak brojnih vodenih vrsta (kičmenjaka i beskičmenjaka) i za opšte zdravlje ekosistema, ali su ugrožene različitim antropogenim i uticajima životne sredine. Cilj projekta je rješavanje ovih izazova kroz sveobuhvatan, transnacionalni pristup koji uključuje partnere iz sedam zemalja regiona.
“Zajednički izazov kojim se projekat suočava je obnova rastilišta u Jadransko-jonskom regionu koje su ozbiljno degradirane kombinacijom prirodnih i antropogenih pritisaka kao što su zagađenje, degradacija staništa i klimatske promjene. Ovi pritisci su zajednički svim zemljama u regionu, što predstavlja zajednički izazov koji zahtijeva koordinirani odgovor više zemalja. Rastilišta su područja u kojima se, zbog njihovih prirodnih osobina, mlađ i juvenilne jedinke raznih vrsta nalaze u znatno većem broju u odnosu na ostala staništa”, dodaje Mandić.
Pilot akcije uključuju postavljanje senzora saliniteta na lokacijama u rijeci Bojani, kako bi se dobili podaci o salinitetu i definisala linija na kojoj voda prestaje biti postojano slana.
“Takođe, predviđeno je postavljanje posebno konstruisanih mreža, zamki, kogola za ulov evropske jegulje sa ciljem utvrđivanja prisustva u rijeci Bojani i njenim pritokama, odnosno području Tivatskih solila. U planu je i monitoring izlova pešikana na ušću Bojane. To je jedan od malobrojnih preostalih primjera ciljanog ribolova hrskavičavih riba u Sredozemnom moru, jer se većina vrsta iz te grupe smatra ugroženim”, objasnio je Ikica.  
Projektni partneri, osim kotorskog Instituta, su: Institut za oceanografiju i ribarstvo Split, Zadarska županija Hrvatska, Nacionalni međuuniverzitetski konzorcijum nauka o moru iz Italije, Regija Friuli-Venezia Giulia, Helenski centar za istraživanje mora iz Grčke, Sveučilište u Ioannini Komisija za istraživanja, Sveučilište u Mostaru, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet iz Srbije, te Udruženje za zaštitu vodenih, divljih životinja Albanije.
Za potrebe marikulturista, Institut je, uz pomoć EU sredstava, pomogao postavljanje dva Centra za marikulturu na moru, na lokacijama Ljuta i Kamenari. Centri su napravljeni u cilju transfera znanja iz oblasti uzgoja školjki i sprovođenja dijela obuka o tehničko-tehnološkim karakteristikama uzgoja školjki, ali se na njima realizuju i dodatni naučno-istraživački projekti.
Uzgajivač Luka Milošević kaže da se na njegovoj “školjkari” na Ljutoj trenutno sprovode dva međunarodna projekta “Food for health” i “Transfer technology”.
“Kroz projekat Food for health je izgrađena laboratorija u Institutu za biologiju mora koja služi za proizvodnju mlađi kamenica u kontrolisanim uslovima, a koja ima neprocjenjiv značaj za povećanje proizvodnje kamenica u Boki. Proizvedena mlađ će se dijeliti uzgajivačima bez nadoknade koja će ići dalje u proces uzgoja na našim farmama”, napominje Milošević .
Njegovo uzgajalište je jedan od dva demonstrativna centra koji služe i za edukaciju studenata. Opremljeno je plutajućom platformom na kojoj je instalirana profesionalna oprema za kompletan proces proizvodnje, a služi i za demonstraciju procesa uzgoja.
“Projektom Transfer tehnologija je instaliran španski uzgojni sistem, splav površine 120 kvadrata koji je kapaciteta do 30 tona školjki. Kada uporedimo sa našom tradicionalnom uzgojnom linijom sa plutajućim bovama, koja zauzima veću površinu, a mogućnosti proizvodnje su do dvije tone, jasno je o kakvoj naprednoj tehnologiji je riječ”, naglašava Milošević.  
Kako saznajemo, mušulja se uzgaja u šest zona na području Boke, gdje posluje 20 farmi školjki i dvije farme ribe. Kompletan uzgoj se odvija u organskom sistemu.
Ribar Milan Milić iz Ulcinja nam je saopštio da aktivno sarađuje sa kotorskim Institutom kada su u pitanju nalazi novih vrsta riba, rakova i školjki, sa posebnim akcentom na invazivne vrste, poput plavog raka, koji čini značajne štete ribarima.
“Institutu smo mi-ribari oči i uši na moru. Kroz ulove uočavamo šta se dešava sa ribljim vrstama, a i osluškujemo kako more diše. Sve te podatke dostavljamo Institutu i ta interakcija nam je od izuzetnog značaja, na obostranu korist. Pojava novih morskih organizama, njihov uticaj na morska staništa, kao i na nas ribare, je tema o kojoj zajedno sa ovom naučno-istraživačkom ustanovom vodimo razgovore, pravimo planove, edukacije, prezentacije”, rekao je Milić za Radio Kotor, podsjetivši da je jedna od novih vrsta koja se pojavila u našem moru-plavi rak (Callinectes sapidus).  
Radi se o veoma invazivnoj vrsti.
“Brzo i masovno se razmnožava, a njegovom pojavom su, kod nas u Ulcinju, gotovo u potpunosti iščezli mali, pješčani račići. O uništenim ribarskim mrežama da i ne govorimo.  Institut je, s tim u vezi, organizovao prezentaciju, a među zvanicama, pored nas-ribara, bili su i predstavnici renomiranih restorana, kao i mediji. Imali smo priliku i da degustiramo meso plavog raka koje je izuzetno ukusno. Institut sprovodi brojna istraživanja o mogućnostima komercijalne eksploatacije ove vrste”, govori Milić koji je do danas, od kotorskog Instituta dobio desetak vrša za ulov rakova.
“Jela od njegovog mesa pripremam kod kuće, međutim, za njim za sada nema šire potražnje. Institutu dostavljam primjerke za njihova istraživanja”, rekao je Milić.  
Iz Instituta poručuju da, u saradnji sa nadležnim ministarstvom, aktivno rade na uvođenju ihtioturizma u zakonski okvir koji ima veliki potencijal za razvoj, posebno u Boki koja je prepoznatljiva po tradicionalnim ribarskim alatima.