Društvo

Zamjenica direktora kotorskog Instituta za biologiju mora Univerziteta Crne Gore, dr Milica Mandić, naučna savjetnica  i rukovoditeljka Laboratorije za marikulturu, danas je bila gošća programa Radio Kotora, emisije “032”. U nastavku pročitajte intervju koji je zabilježila novinarka Sanja Čavor.   

1. Pored klimatskih promjena, zaštita biodiverziteta je jedan od najvecih izazova. Kada govorimo o konceptu održivog razvoja i zaštite Bokokotorskog zaliva, kakva su Vaša zapažanja, šta su najveći problemi?

Kada govorimo o ugroženosti morskih organizama na području Bokokotorskog zaliva, postoji cijela lepeza negativnih uticaja koji dovode do narušavanja zdravlja morskog ekosistema. Glavni stresori životne sredine, kao što su gubitak biodiverziteta, klimatske promjene i fluktuacije, invazije stranih vrsta, zagađivači sa kopna i antropogeni stresori, kao što su: intenzivan pritisak na prirodne resurse, pomorski saobraćaj, masovni turizam, prekomjerni ribolov, eutrofikacija, kontaminacija, otpad u moru (posebno mikroplastika) predstavljaju veliku zabrinutost za zdravlje morskog ekosistema. Ugroženost je intenzivnija kod sesilnih vrsta (pričvršćenih za podlogu), kao i slabo pokretnih bentoskih vrsta koje uslijed zagađenja sigurno trpe manja ili veća oštećenja u zavisnosti od udaljenosti od izvora zagađenja. Pokretnije vrste (poput riba) koje imaju sposobnost bijega mogu izbjeći veće poslJedice, dok larve i mlade jedinke obično pretrpe najveći negativan uticaj.  Koncept zaštite zaliva treba da se bazira na premisi Boke Kotorske kao prirodnog i kulturnog fenomena, ali i ekonomske kategorije. Treba naglasiti, da nepogodan razvoj aktivnosti na moru i duž obale može značajno smanjiti vrijednosti prirodnih i kulturnih karakteristika i uvećati pritiske na životnu sredinu. Sve to u prvom redu traži prilagođen oblik turizma, aktivno planiranje namjene mora i preduzimanje mjera za unaprijeđenje I zaštitu morske sredine.

2. Laboratorija za marikulturu je svečano otvorena krajem maja ove godine.  Šta su konkretni benefiti? 

U okviru projekta “Food4Health” je izgrađena nova laboratorija, koja obuhvata mrijestilište kamenica (Ostrea edulis) i posaban dio koji je namijenjen uzgoju mikro-algi, koje će služiti kao hrana laboratorijski uzgojenim kamenicama. Laboratorija je zvanično i svečano otvorena 29. maja nakon čega je započeto sa uzgojem mikroalgi, da bi se dobila dovoljna količina žive hrane za kamenice. Nakon što proizvedemo dovoljnu količinu mikroalgi, započećemo sa kondicioniranjem matičnog jata kamenica, odnosno obezbjeđivanjem uslova za njihovo razmnožavanje u laboratorijskim uslovima.  Do sada smo uspješno uzgojili 4 vrste mikroalgi, što znači da su sve produktivne i žive i planiramo da započnemo kondicioniranje kamenica od septembra ove godine. Ove školjke će se uzgajati bez posebnih vještačkih stimulansa, odnosno isključivo u kontrolisanim uslovima temperature, saliniteta i dopstupnosti hrane. Očekujemo visok kapacitet proizvodnje mlađi kamenica, koje ćemo, nakon dostizanja određene veličine, prebaciti na komercijalna uzgajališta školjki koja se nalaze u Boki. Proces proizvodnje mirkoalgi i uzgoj živih organizama u laboratorijskim uslovima je proces koji zahtjeva vrijeme i dvadesetčetvoročasovnu časovnu pažnju zaposlenih, ali svakako očekujemo uspjeh. Ovim projektom dostižemo i brojne ciljeve Strategije ribarstva Crne Gore, a dodatno se smo stvorili takve uslove u Institutu za naučno-istraživački rad koji u našem višedecenijskom radu nikada nisu postojali.

3. Da li Institut ima dovoljan broj naučnika/istraživača?

Da, Institut ima oko 40 zaposlenih, od kog broja je 19 naučnih radnika, odnosno 15 doktora nauka sa naučnim zvanjima i 4 saradnika u istraživanju. Značajan broj zaposlenih je angažovan u okviru različitih projekata ili programa (oko 10 zaposlenih).

4. U Institutu se nalazi pet laboratorija i jedan razvojni centar. Šta nam možete reći o opremi kojom raspolažete, nedostaje li neka, specifična oprema?  

Naučno-istraživačka oprema kojom Institut raspolaže je u dobrom ili odličnom stanju, redovno se servisira i održava. Najveći dio opreme nabavljamo kroz međunarodne projekte i trudimo se da obezbjedimo uslove koji će nam osigurati siguran rad na moru i u laboratoriji. Za sada imamo potrebu za nabavkom specifične kapitalne opreme, poput citometra i novog čamca-gumenjaka, što će nam svakako biti prioritet u predstojećem periodu.

5. Kakvo je stanje ribljeg fonda u zalivu Boke Kotorske? 

Početkom juna ove godine, Institut je obavio eksperimentalno kočarenje pridnenom mrežom unutar Kotorskog zaliva. Ovaj monitoring se obavlja posljednjih desetak godina i podaci pokazuju da postoje određene fluktuacije kada se prati ulov po jedinici napora, odnosno količina ribe koja se ulovi u određenom vremenskom periodu. U posljednjih pet do šest godina vrijednost ulova po jedinici napora varira između 80 i 140 kg po satu. Konkretno, ove godine je ulov po jedinici napora iznosio oko 110 kg po satu, dok je lani iznosio 127 kg/h. Standardno, najzastupljenija vrsta u ulovu eksperimentalne koče unutar zaliva je arbun/rombun. Generalno, stanje ribljeg fonda u čitavom Jadranu nije dobro, što pokazuju zajedničke procjene koje se sprovode za ekonomski najvažnije vrste na nivou čitavog Jadrana. Biomasa ribljeg fonda opada, pa je to dovelo do donošenja mnogobrojnih mjera regulacije na nivou Jadrana, kako bi se osiguralo da ne dođe do prelova. Ali, moram istaći da u Crnoj Gori situacija nije loša, kao u ostatku Jadrana, jer ribarska flota naše zemlje nije razvijena, zastarela je, pa je samim tim i riobolovni napor dosta manji.

6. Ribari su nedavno, na otvorenom moru ispred Herceg Novog, ulovili pješčanog morskog psa. O kakvoj vrsti je riječ?  

Riječ je o vrsti koja se u Jadranu sreće relativno rijetko, dok je sjeverni Jadran poznat kao zona razmnožavanja ove vrste. Jedinka ulovljena u Crnoj Gori je tamo i označena, u blizini Venecije. Istraživanja ovog tipa su jako zahtjevna i zahtijevaju dug vremenski period, kao i veći broj ponovnih ulova da bi se mogao izvesti detaljniji zaključak. Ajkule su uglavnom migratorne vrste i prelaze velike razdaljine u potrazi za hranom ili zbog reproduktivnih aktivnosti. Do sada su nalazi ove vrste u našim vodama uglavnom dolazili sa krajnjeg juga i njihov je broj jako mali. Ajkula u zalivu nema, izuzev sporadičnih ulova pešikana ili morskih mačaka. Zastupljene su neke vrste raža, obično golub kosir i viža žutulja. U Jadranu je do sada zabilježeno prisustvo 60 vrsta ajkula i raža, od čega se više od polovine smatra rijetkim stanovnicima ovog mora. Takođe, većina njih spada u ugrožene vrste.  

7. Kolika je uloga ribara u očuvanju i istraživanjima hrskavičavih riba, morskih pasa i raža?

Uloga ribara je nezamjenjiva, jer se uglavnom radi o rijetkim vrstama koje je gotovo nemoguće pronaći ciljanim naučnim istraživanjem u našem moru. Zato, nalazi koje dobijamo od ribara i drugih ljudi u kontaktu sa morem imaju veliki značaj. Dodatno, ribari se nalaze i u prilici da oslobode jedinke, ukoliko su i dalje žive i tako doprinesu očuvanju njihovih populacija. 

8. Kupači su se ovih dana susreli sa  morskom kornjačom. Posljednjih godina smo svjedočili i nemilim događajima kada su kornjače bile “na meti” nesavjesnih građana, a poznato je da se radi o zaštićenim vrstama. Šta su preporuke kupačima ukoliko je ugledaju?  

U Jadranskom moru, kao i u teritorijalnim vodama Crne Gore, identifikovano je prisustvo tri vrste morskih kornjaca: glavata kornjaca, zelena kornjaca i sedmopruga kornjaca -kožasta. Najcesca i najrasprostranjenija vrsta je glavata kornjaca (Caretta caretta). Sjeverni Jadran je jedno od mediteranskih regiona sa najvecom gustinom glavatih kornjaca. Kombinovani podaci iz vazdusnih istrazivanja, koja su sprovedena u ljeto 2010. i 2013. godine u Jadranskom moru, pokazuju da je sjeverni Jadran najrasprostranjenije podrucje glavate kornjace sa oko 18.200 jedinki od 27.000 pristnih na cijelom Jadranu. Relativna gustina u juznom Jadranu je ispod jadranskog prosjeka, sa 0,114 jedinki/km2, a izmjerena relativna gustina u teritorijalnim vodama Crne Gore je jos niza (ukupno oko 200 jedinki). Iako njihova brojnost u Jadranu djeluje visoko, veliki je broj uginuća, posebno zbog upetljavanja u ribarske mreže ili druge ribarske alate, zbog gutanja plastike ili kao posljedica susreta sa propelama brodova.  Sto se tice napora na ocuvanju kornjaca, postoji osam međunarodnih konvencija za ocuvanje morskih kornjaca, a Crna Gora ih je sve potpisala i ratifikovala. Dvije glavne Direktive EU koje se odnose na ocuvanje morskih kornjaca su Direktiva o stanistima i Okvirna direktiva o morskoj strategiji. Iako Crna Gora nije clanica EU, nacionalno zakonodavstvo Crne Gore je usklađeno sa zakonodavstvima EU, posebno kada je rijec o navedenim direktivama. Sto se tice nacionalnog zakonodavstva Crne Gore, glavata kornjaca kao i zelena kornjaca vode se kao zasticene vrste. Morske kornjače su redovni i česti stanovnici Boke. Vrlo često se mogu vidjeti u blizini uzgajališta školjki gdje dolaze zbog hranjenja. Ukoliko dođe do slučajnog susreta sa njom, ne treba je dodirivati, hraniti ili uznemiravati na bilo koji način. Iako je u suštini ona bezopasna životinja, ukoliko osjeti opasnost, njen ugriz može izazvati ozbiljniju povredu.

9. U Institutu se prati kvalitet morske vode za kupanje i rekreaciju na crnogorskom primorju u sezoni 2023. godine. Šta pokazuju dosadašnje analize?   

U okviru projekta “Praćenje sanitarnog kvaliteta morske vode na javnim kupalištima“ koje sprovodi Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom u saradnji sa Institutom za biologiju mora Univerziteta Crne Gore, obavlja se analiza morske vode na 110 javnih kupališta, na svakih petnaest dana na području opština: Kotor, Ulcinj, Bar, Budva, Tivat  i Herceg Novi. Redovna uzorkovanja se obavljaju sa ciljem procjene sanitarnog kvaliteta morske vode na osnovu mikrobioloških parametara E.coli i intestinalnih eneterokoka, kao i osnovnih fizičko-hemijskih parametara. Uzorci morske vode kategorizovani su prema Pravilniku o načinu i rokovima za sprovođenje mjera obezbjeđivanja, očuvanja, zaštite i poboljšanja kvaliteta vode za kupanje. Tokom 2022. godine rezultati analiza sanitarnog kvaliteta morske vode na kupalištima su pokazali da je veći dio plaža (oko 85%) bio odličnog kvaliteta. Dosadašnje analize sanitarnog kvaliteta morske vode tokom sezone 2023. su pokazale sličnu situaciju (na oko 80% kupališta je voda odličnog kvaliteta) kao prošle godine.  Analize će se sprovoditi do oktobra ove godine, kada ćemo sumirati rezultate i uporediti ih sa prošlim godinama.

10. Institut za biologiju mora Univerziteta Crne Gore je jedina naučno-istraživačka ustanova koja se bavi zaštitom i proučavanjem Jadranskog mora u Crnoj Gori. Kakva je saradnja sa srodnim institucijama u regionu i Evropi i koji projekti Vas očekuju u narednom periodu?

U pravu ste. Institut ima već višedecenijsku saradnju sa većinom značajnih naučnih institucija iz regiona i područja sredozemlja. Članovi smo brojnih međunarodnih organizacija, radnih grupa, komisija i komiteta, gdje prezentujemo rezultate istraživanja i učestvujemo u donošenju planova upravljanja i definisanju mjera zaštite Jadranskog mora. Iz regiona najviše sarađujemo sa: Institutom za oceanografiju i ribarstvo iz Splita, Institutom za more i priobalje iz Dubrovnika, Institutom Vinča iz Beograda, Institutom za biologiju mora iz Lećea (Italija), CHIEAM Institutom iz Barija, srodnim institucijama iz Grčke i Slovenije. Zapravo najveći dio projekata koje realizujemo podrazumijeva saradnju naučnih timova iz Jadransko-Jonskog regiona ili cijelog sredozemlja.  Najaktuelnija istraživanja u ovom periodu su istraživanja ribarstvenih resursa (MEDITS ekspedicija), istraživanja i analiza važnih morskih staništa (habitata) na području Bokokotorskog zaliva (Natura 2000), Food4Health laboratorijski uzgoj školjki, analize kvaliteta vode na uzgajalištima školjki (Veterinarska Uprava), analize kvaliteta vode za kupanje i rekreaciju (JP morsko dobro), istraživanja primarne produkcije (fitoplankton, zooplankton, ihtioplankton) na području Boke (Ministarstvo ekologije), analize čvrstog otpada na plažama i ribarenje za otpadom (program Ujedinjenih Nacija za životnu sredinu- UNEP), FAO AdriaMed projekat procjene uticaja uzgoja ribe na morski ekosistem, odnosno eksperimentalni uzgoj morskih krastavaca ispod kaveza za uzgoj ribe; istraživanje invazivne vrste plavog raka, istraživanja zagađenja morskog sedimenta teškim metalima, itd... Ovom prilikom bih za septembar najavila početak realizacije strateškog projekta pod nazivom “High-level-smart-skills” koji će biti finansiran iz pretpristupnih fondova Evropske Unije (EU), a na kojem će naš Institut imati ulogu vodećeg partnera, sa budžetom od preko milion i po eura.  

Reprizu emisije “032”, koju je uredila i vodila Sanja Čavor, možete poslušati večeras u 21 sat i 30 minuta na talasima Radio Kotora.  

Tekst: Sanja Čavor
Foto: Radio Kotor