Društvo

Na čelu Instituta za biologiju mora Univerziteta Crne Gore, institucije koja je nezaobilazni partner u svim istraživanjima Jadranskog mora i Mediterana, od 17. aprila je novoimenovani direktor Instituta dr Aleksandar Joksimović.

“Čast mi je i zadovoljstvo da imam mogućnost da budem na čelu Instituta za biologiju mora, tako značajne naučnoistraživačke institucije u Crnoj Gori, koju je u proteklom periodu obilježio snažan razvoj i naučno pozicioniranje u zemlji i regionu", ovim riječima započinje razgovor direktor Joksimović i naglašava da Institut mora imati i dalje kontinuirani razvoj, kako naučnoistraživački, kadrovski, tako i infrastrukturni.  

"Tome su doprinijeli svi prethodni direktori  i rukovodstva Instituta, ali i izuzetno razvijen timski duh i rad svih zaposlenih. Moja velika obaveza biće da nastavim taj razvoj, održim postignuto i još dodatno podržim sve svježe i korisne ideje”, ističe Joksimović.

Sa njim smo razgovarali o planovima u narednom trogodišnjem mandatu, funkcionisanju Instituta tokom primjene mjera protiv širenja COVID 19, pojavama koje bilježi Institut usljed novonastalih aktivnosti kada je riječ o živom svijetu Jadrana i projektnim aktivnostima IBM.

UCG: Koje će biti vaše prioritetne aktivnosti na poziciji direktora u daljem razvoju Instituta za biologiju mora?

JOKSIMOVIĆ: U prethodnom periodu postavljeni su visoki standardi naučnog rada, potpuno je rekonstruisana zgrada Instituta, uspostavljene su laboratorije sa najsavremenijom naučnoistraživačkom opremom. Posebno je važan kadrovski naučni potencijal, osvježen mladim istraživačima. Spojeni - znanje i iskustvo starijih naučnih radnika i entuzijazam, kreativnost i ideje mladih istraživača,  siguran su put do uspjeha i dostizanja još većih i zahtjevnijih ciljeva.

Dalji nastavak saradnje našeg Instituta sa ostalim organizacionim jedinicama Univerziteta, formiranje multidisciplinarnih istraživačkih timova, apliciranje na nacionalne i međunarodne konkurse, saradnja sa resornim Ministarstvima nauke, poljoprivrede i ruralnog razvoja, održivog razvoja i turizma, Crnogorskom akademijom nauka i umjetnosti, ostalim javnim i privatnim institucijama u Crnoj Gori, biće prioritet.

Kako more i okeani nemaju granica, obavezna je regionalna saradnja i povezivanje sa Institutima iz okruženja, članstva u međunarodnim naučnim tijelima i Komisijama, ali još jače uključivanje u pregovarčki proces Crne Gore sa Evropskom Unijom, posebno u Poglavljima 12, 13, 27. Sistem kvaliteta Instituta i standard MEST EN ISO/IEC 17025, kao i akreditovane metode za istraživanje i monitorong morskog ekosistema, koje Institut održava, dodatne su reference, da i dalje budemo ozbiljni i nezaobilazni partneri u okviru svih budućih evropskih uredbi i direktiva monitoringa morskog ekostema, ribarstva i marikulture. Do sada smo, a i od sada ćemo biti tržišno orijentisani, kroz sveobuhvatna istraživanja mora za potrebe komercijalnih zahvata i aktivnosti u morskom ekosistemu.

Institut se nalazi u Palati Radoničić, koja je kulturno dobro II kategorije, a u proteklih 10 godina, uložena su velika sredstva za očuvanje i rekonstrukciju zgrade, tako da sa ponosom ističem da smo dobri domaćini i čuvari ovog blaga. I u budućnosti, ovo će biti velika i zahtjevna obaveza.

Strategijom razvoja Instituta 2019-2024 zacrtali smo misiju i  viziju Instituta a to je nacionalna i međunarodna odgovornost za istraživanje i očuvanje živog svijeta crnogorskog podmorja i južnog Jadrana  i preporuke za održivo  i dugoročno korišćenje  njegovih bioloških resursa.

UCG: Kako je uticala primjena mjera protiv širenja COVID 19 na rad u Institutu za biologiju mora

JOKSIMOVIĆ: Poštujući preporuke Nacionalnog koordinacionog tijela za zarazne bolesti, kao i uprave Univerziteta Crne Gore, Institut je sveo rad na minimum, održavajući kontinuitet neophodnih aktivnosti kroz dežurstva, poštujući socijalnu distancu i mjere za suzbijanje opasnosti po zdravlje zaposlenih.

Kolege pišu izvještaje o realizovanim projektnim aktivnostima, pripremaju rezultate za publikovanje u naučnim časopisima, planiraju aktivnosti po prestanku pandemije, te putem Skajpa održavaju redovni sastanci direktorskog kolegijuma i naučnog Vijeća, kao i sastanci sa partnerima iz regiona.  

UCG: Kažete da je široka lepeza nacionalne i međunarodne saradnje Instituta, kao jednog od  lidera u projektnoj aktivnosti i korišćenju nacionalnih sredstva za nauku, ali i fondova Evropske unije…

JOKSIMOVIĆ: Trenutno se realizuje preko 30 međunarodnih, bilateralnih i nacionalnih projekata, koji su uglavnom posvećeni multidisciplinarnom istraživanju morskog ekositema, praćenju fizičko-hemijskih parametara mora, njegovog živog svijeta, primjene različitih modela koriščenja morskih organizama kao bioindikatora stanja mora. Vrše se i izolovanja specifičnih ekstrakata morskih organizama koji se mogu koristiti u farmaceutskoj industriji. Prati se stanje biodiverziteta, predlaže odgovorno upravljanje resursima ribarstva i razvoja marikulture, kao alternativa ulovu, koji su sve manji.  Posebna pažnja posvećena je i plastičnom otpadu u moru.

Spisak akronima projekata izgleda ovako: SHELLMED, PROMIS, PRODATA,  IPA - INNOBLUEGROWTH, INTEREG ADRION – ARIEL i HARMONIA, BLUELAND, WELCOME, ADRINET, HORIZON 2020 - SEADATACLOUD, Fondacija Princ Albert II, MarCons, Emodnet Chemistry, SPA-RAC, SHAREMED, EXCHANGE, TUNE UP, SIGMA, DCFR, FAO ADRIAMED te kapitalni projekti „MONTEAQUA“ - BOKAAKVARIJUM, FOOD4HEALT.

Svi ovi projekti uključju mnogo partnera iz regiona i Evrope, što ponovo dokazuje da se ozbiljan naučnoistraživački rad iz oblasti marinskih nauka, ne može realizovati samo u jednoj laboratoriji i jednoj instituciji. Dimenzija multidisciplinarnosti u ovim istraživanjima je nezaobilazni model za postizanje vrhunskih naučnoistraživačkih rezultata, a publikovanje u naučnim časopisma koji se nalaze u indeksiranim bazama, potvrda je uspješnosti i neophodnosti ovakve saradnje.

Svi projekti su važni i imaju svoju naučnu težinu i opravdanost, ali pored MONTEAQUA-BokaAkvarijuma, izdvojio bih projekat FOOD4HEALTH, zbog zahtjevne infrastrukturne komponente, odnosno nadogradnje novog laboratorijskog prostora. Ukupan novoizgrađeni prostor koji će biti u funkciji budućih laboratorija Instituta je 240 m². Najznačajniji i najveći segment dograđenog prostora biće stavljen u funkciju eksperimentalne Laboratorije za mrijest i razviće kamenica (Ostrea edulis) i drugih vrsta školjaka kao i Laboratorija za uzgoj više vrsta algi kao podrška eksperimentalnom radu kako ove Laboratorije tako i drugih Laboratorija. Kroz ovaj projekat očekuje se proizvodnja većih količina mlađi kamenica i njihova distribucija svim uzgajivačima školjaka u Bokokotorskom zalivu.

UCG: Nelegalni ribolov je još jedna od tema koja se tretira kroz projekte i radionice Instituta?

JOKSIMOVIĆ: Ulažemo velike napore da ukažemo na štetnost svih vrsta nelegalnog ribolova. Upotrebom nedozvoljenih sredstava, alata neadekvatnih konstrukcijskih karakteristika, mreža sa malim otvorom oka, prije svega se čini šteta za nedorasle i polno nezrele jedinke. Ako se upotrebom takvih alata intezivno lovi ovaj dio populacije, onemogućava se dostizanje prve polne zrelosti i prvi mrijest, a to dovodi do drastičnog smanjena ukupne biomase populacije. 

Naš zadatak je da kroz sastanke sa ribarima, eduaktivne radionice, predstavimo naučnu opravdanost korišćenja legalnih alata, sa dimenzijama oka na mrežama, koje propuštaju riblju mlađ i na taj način omogućuju obnovljivost resursa.

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja je, u skladu sa zaključkom Vlade, u junu 2017. godine formiralo Radnu grupu za suzbijanje upotrebe eksplozivnih naprava i drugih nedozvoljenih alata i opreme u svrhu ulova ribe.

U sastavu Radne grupe su predstavnici Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja-Direktorata za ribarstvo, Uprave policije, Instituta za biologiju mora, Nacionlanih parkova, PMF-a UCG, Uprave pomorske sigurnosti, grupe građana “Stop krivolovu” i nevladinih organizacija.

Koordiniranim akcijama i kontrolama na moru, rijekama, jezeru, gdje su zaplijenjeni kilometri nelegalnih i neobilježenih ribolovnih alata, nelegalno ulovljenje ribe i školjki, učinjen je veliki iskorak u borbi protiv ovih nehumanih radnji. Posebno je naglašena štetna upotreba eksplozivnih naprava u ulovu, koje ne samo da uništava živi svijet mora, već predstavlja opasnost po sigurnost ronilaca i kupača.

U tom smislu, neophodne su dalje kapmanje, medijski nastupi, svakodnevno upozoravanje na ovu krivičnu i nehumanu aktivnost. Vjerujemo da će ovaj napor, uz neophodno strpljenje, uroditi plodom te da je osvješćivanje svakog pojedinca neophodan proces koji vodi ka očuvanju biodiverziteta, ribljeg fonda i našeg crnogorskog primorja.   

UCG: Kroz projekte, zastupljena je i tematika problema invazivnih vrsta. Sa kojom vrstom se suočava obala Jadranskog mora i na koji način invazivne vrste utiču na morski ekosistem i živi svijet u njemu?

JOKSIMOVIĆ: Protekla dekada obilježena je značajnim promjenama klime na planeti koje su uzrokovale vruća suva ljeta, hladne zime, oluje, poplave i šumske požare. Promjene temperature takođe su utvrđene u morskim ekosistemima, s evidentnim porastom temperature mora (tropikalizacija) na sjevernom Mediteranu, uključujući i Jadran. To je izazvalo širenje vrsta na sjever, u donedavno hladnija područja Mediterana, u kojima te toplovodne vrste ranije nijesu obitavale.

Glavni načini dolaska ovih vrsta, koje su prijetnja autohtonim vrstama, lako se adaptirajući i nanoseći ogromnu štetu tradicionalnom ribarstvu Mediterana i Jadrana, su migracije kroz Suecki kanal, bijeg iz uzgoja, balastne vode, bijeg iz akvarijuma.

U Mediteranu je evidentirano preko 60 vrsta riba koje su putem Sueckog kanala doplivale iz Crvenog mora. Registrovane su i riblje vrste iz Atlantika koje su preko Giblartara ušle u Mediteran.

Hrvatski i crnogorski ihtiolozi identifikovali su i opisali 46 novih vrsta riba i rakova na Jadranu.

Jedna od aktivnosti koja je sprovedena u okviru Treće Nacionalne komunikacije Crne Gore prema UNFCCC na teritoriji Crne Gore kao pilot studija, sa aktivnim učešćem saradnika Instituta, jeste  metoda Local Ecological Knowledge (LEK)-Lokalno ekološko znanje. Cilj ovog monitoringa jeste prikupljanje istorijskih podataka od lokalnih ribara o promjenama u ribljem sastavu i distribuciji, kako bi se obezbijedilo rano otkrivanje novih vrsta i omogućilo njihovo praćenje i upravljanje.

Među invazivnim ribama u Mediteranu i Jadranu ističe se takozvana velika četvorka koju predstavljaju: 1. Lagocephalus sceleratus (srebrnopruga napuhača) – lesepsijski migrant. Izrazito je toksična (sadrži jaki termostabilni neurotoksin – tetrodotoksin) i konzumacija može biti fatalna; 2. Fistularia commersonii – (plavotačkasta riba truba), lesepsijski migrant. Pretpostavlja se da je ova vrsta uspostavila populaciju u južnom dijelu Jadrana; 3. Siganus luridus (tamna mramornica) zabilježeno drastično povećanje populacije – negativan utjicaj na autohtone vrste – naročito herbivorne vrste kao što je salpa (Sarpa salpa). 4. Pterois miles (paun riba) sa otrovnim bodljama, adultne jedinke se hrane ribom i uglavnom nemaju prirodnog neprijatelja. Takođe, iako nije među velikom četvorkom kao invazivna vrsta prepoznat je Callinectus sapidus (plavi rak) – prisutan u Jadranu već duže vrijeme, zabilježena eksplozija populacije duž istočne obale Jadrana.

Kako bi ovu materiju približili ribarima i široj javnosti u Crnoj Gori, Institut za biologiju mora je takođe u okviru Treće Nacionalne komunikacije Crne Gore prema UNFCCC,  publikovao brošuru „Tražimo strane vrste riba i rakova u Jadranu”. Novi Zakon o unesenim i invazivnim vrstama  je usvojen  u Crnoj Gori kako bi se ova oblast bolje uredila.

Nepohodno je uspostavljanje nacionalnog centra za monitoring stranih i invazivnih vrsta, kao i dalja edukacija lokalnog stanovništva i ribara o mjerama i postupcima koje treba sprovesti u slučaju nalaza neke nove vrste.

UCG: Cijeli svijet govori o buđenju prirode usljed primjene mjera protiv širenja globalne pandemije i smanjenih aktivnosti čovjeka, kao glavnog zagađivača prirode. Da li IBM ovih dana bilježi interesantne pojave u živom svijetu Jadrana?

JOKSIMOVIĆ: U vrijeme redukovanih ili potpuno smanjenih aktivnosti ljudske populacije na čitavoj planeti uslijed pandemije COVID 19,  evidentno je da se priroda nalazi u stanju prirodne revitalizacije, odnosno oporavka. Naravno kada je smanjena industrijska proizvodnja, kada su skoro svi avioni prizemljeni, kada skoro da i nema brodskog i kopnenog transporta, u prirodi se “čuje” tišina.

Ta tišina podrazumijeva svjež čist vazduh, čistu atmosferu, kristalno jasne zvjezdane noći, ali i prozirnu plavičastu morsku vodu. Zbog potpuno zaustavljene aktivnosti velikih brodova, kruzera, jahti, nema stvaranja vještačkog strujanja vodenih masa, nema podizanja mulja sa dna. Sada se vodena masa kreće pod uticajem prirodnih strujanja, koja imaju svoju dinamiku što podrazumijeva izmjenu vode, njeno obogaćivanje neophodnim kiseonikom i hranljivim materijama, stvaranje temperaturnih frontova, odnosno uslova za prirodno proljećno cvjetanje morske flore, kao i pripremu uslova za mrijest mnogih riba i drugih morskih organizama.

Zbog ove situacije, smanjena je ili potpuno zaustavljena buka u moru. To je doprinijelo da se neke morske vrste pojave tamo gdje ih nije bilo godinama.

Snimci razdraganih i veselih delfina u tršćanskoj luci, nesumnjivo potvrđuju da ta “tišina” koja vlada u moru, doprinosi da se oni približe i ponovo posjećuju akvatorijume, gdje ih je do skoro bilo nemoguće sresti.

Kod nas u Boki oni su česta pojava, i naravno snimljeni su u svojoj razdraganoj igri.  Privredni ribolov nije zabranjen, ali je skoro stao, zbog nemogućnosti prodaje ribe restoranima i turizmu. To će svakako doprinijeti da se i riblji fond, posebno ekonomski važne vrste, obnove i povećaju svoju biomasu.

Ipak, ovo kratko zatišje, neće bitnije promijeniti stanje, osim ako mi kao svjesna bića (Homo sapiens), ne promijenimo naše ponašanje i generalni stav prema životno važnom očuvanju naše prirode i planete Zemlje.

UCG: Čestitamo Vam na imenovanju i želimo Institutu za biologiju mora da i dalje, svojim uspjehom, doprinosi ugledu akademske zajednice Univerziteta Crne Gore.

JOKSIMOVIĆ: Hvala. Uz sve navedene aktivnosti, uz sve buduće projekte na koje će  istraživački timovi Instituta aplicirati, kao i do sada, bazična će biti istraživanja biodiverziteta,  bentoske flore i faune, planktonskih zajednica (fito, zoo, ihtio), ribarstva, marikulture, hemije mora. Ovo je bitno zbog kontinuiteta i niza istorijskih podataka, koji predstavljaju neprocjenjivo naučno blago svakog Instituta, Univerziteta i države. Ovom prilikom izražavam zahvalnost kolegi dr Mirku Đuroviću, koji je u proteklih 6 godina izuzetno kvalitetno i odgovorno obavljao funkciju direktora i svojim ličnim zalaganjem, trudom, radom doprinio da Institut stalno ide uzlaznom putanjom razvoja i prepoznatljivosti u zemlji i regionu. Zasluge za to pripadaju i pratećim službama kabineta direktora, direktorskom kolegijumu, kao i svim zaposlenima.

(Saopštenje Univerziteta Crne Gore)