Društvo

Povodom manifestacije “Neđelja arhiva” koja traje do 3. juna, gosti emisije “032” Radio Kotora danas su bili arhivisti Državnog arhiva Crne Gore – Istorijskog arhiva Kotor (IAK) Joško Katelan i Tina Ugrinić. 

ISTORIJAT IAK-a 

Ugrinić je kazala da je Kotor  prvi grad u Crnoj Gori koji je dobio samostalnu državnu arhivsku instituciju 30. novembra 1949. godine pod nazivom: Državni arhiv u Kotoru. 

“Ovaj podatak ukazuje na značaj arhivskog kulturnog blaga koje je vjekovima nastajalo na širem području Boke Kotorske. Prije ove institucije, treba spomenuti da se arhiv odn. neka vrsta kancelarije u Kotoru spominje još 1417. godine, što znači da je nastao i ranije, kada su postojala tri spremišta za arhivsku građu, i to: relikvijar Sv. Tripuna, opštinska kacelarija i notarska kancelarija. Prvi notar za kojega imamo istorijski izvor- kamenu ploču iz 1305. godine iz Stoliva i čije ime se nalazi na prvom sačuvanom dokumentu u IAK jeste Petar Vitin, a prvi arhivista (sa tom titulom) u dokumentima je Marin Vrakjen iz 1764. godine. 

U današnjem Istorijskom arhivu Kotor pohranjena je arhivska građa nastala u radu lokalnih organa i organizacija pravnih i fizičkih lica na području Boke Kotorske i ostalih djelova današnjeg Crnogorskog primorja do Spiča. 

Dio građe nastale takođe na ovom području čuva se u arhivskim odsjecima Herceg-Novog i Budve, kao i u crkvenim arhivima i muzejima. Kako se ova arhivska građa u jednom trenutku nije nalazila u Kotoru, prije osnivanja današnjeg Arhiva, otvorila se potreba inicirana od grupe tadašnjih kotorskih intelektualaca da se Kotoru, odnosno i Crnoj Gori, povrate vrijedne arhivalije koje su se u više navrata odnosile iz Kotora. Zapravo, 1943. godine, krajem okupacije, srednjovjekovne i druge arhivalije kotorske provenijencije bile su prenjete u Veneciju (i to 181 svezak notarskih knjiga iz 1326-1795. godine) ili su se od vremena austrijske centralizacije arhiva Dalmacije 1887. godine nalazile u Zadru (305 svezaka „Upravno-političkih spisa“ od 1684-1826-to je građa koja je nastajala u kontinuitetu spomenutih godina). Ta građa je dogovorom Republike Hrvatske i Republike Crne Gore 1952. godine vraćena u Kotor. 

Uredbom o osnivanju Državnog arhiva u Kotoru „pod rukovodstvom i nadzorom Ministarstva prosvjete“ precizirana je djelatnost ove prve samostalne arhivske institucije u Crnoj Gori, u kojoj piše: „Zadatak je Arhiva da istražuje građu od istorijsko-naučnog značaja o svim događajima iz političkog, društvenog, privrednog i kulturnog života Boke Kotorske iz najdalje prošlosti do najnovijeg vremena; da sve pismene radove, dokumenta i spomenike iz te oblasti pribira, sređuje, čuva i ispituje; da sve proučava pravilnom primjenom naučnih metoda radi širenja naučne misli, davanja pravilnog suda i podizanja naučnih kadrova“.

Na sastanku Sreskog komiteta u Kotoru krajem novembra 1949. godine kojem su prisustvali predsjednik Republike Crne Gore g. Blažo Jovanović, zatim tadašnji ministar prosvjete Živko Žižić, direktor Nauč nog društva CG i istoričar Jagoš Jovanović, dr Đoko Pejović, dr Jefto Milović, don Anton Milošević, prof. dr Đorđije (Boro) Vukasović, predsjednik OK Anto Vukašinović i mnogi drugi istaknuti kulturni i naučni poslenici u Republici CG i političari, dogovaralo se o osnivanju i organizaciji Državnog arhiva u Kotoru. Tada je donešena odluka da se na čelu ustanove postavi sudija Okružnog suda u Kotoru, g. Hektor Dabinović, kao i akademik Slovačke akademije i bivši direktor Kotorske gimnazije, arhivista profesor Risto Kovijanić. Oni su zvaničnim aktom Ministarstva prosvjete postavljeni na tu dužnost 1950. god. kada je započeo mukotrpan rad na prikupljanju, sređivanju i obradi arhivske građe koja datira od 1309. godine. 

Krajem 1992. godine Istorijski arhiv Kotor se ukida kao samostalna institucija i gubi status pravnog lica, a 1999. god., dolazi do podjele tj. odvajanja dva arhivska odsjeka nekadašnjeg Istorijskog arhiva Kotor na posebne odsjeke koji čuvaju odvojeno novu i staru arhivsku građu. 

Nekada jedinstvena arhivska institucija sada djeluje kroz dvije posebne organizacione jedinice unutar Državnog arhiva. U trenutku kad se arhivska struka i služba premješta u državnu upravu, dolazi do uglavnom negativnog daljeg razvoja osnovne djelatnosti Istorijskog arhiva Kotor, a to je valorizacija, očuvanje i predstavljanje najstarije arhivske kulturne baštine u Crnoj Gori. 

Zgrada Istorijskog arhiva Kotor nalazi se u starom gradu od 1988. godine i ono što je kuriozitet ove zgrade jeste da je u njoj do 1667. godine, do katastrofalnog zemljotresa, bila rezidencija mletačkog vanrednog providura čija je građa sva do tog perioda uništena u zemljotresu”, kazala je Ugrinić. 

FONDOVI, ZBIRKE, BIBLIOTEKA 

Istorijski arhiv Kotor čuva arhivsku građu koja je nastajala na širem području Boke kotorske od 1309. godine. 

“Zapravo u kontinuitetu od 1326. god. do 1918, odnosno do 1944. godine. Ona je značajna ne samo za Kotor, Boku i Crnu Goru, već i za teritoriju koja se tiče tadašnjih uprava. Najčešće veze unutar korespodencija bile su između Kotora i tadašnje Crne Gore, Dalmacije, Hercegovine, Venecije, Italije, Turske, Albanije... IAK posjeduje oko 1000 dužnih metara arhivske građe, sistematizovane u 189 arhivska fonda i zbirki, tj. 148 fondova od kojih su 56 porodična i lična, potom posjeduje 41 zbirku uz 1 depozit sa 5 cjelina. Cjelokupna arhivska građa skladišti se u 5 depoa odn. spremišta. Pristup depoima imaju samo arhivisti kao stručna lica. Za vrijeme posjeta arhivskih stručnjaka iz drugih zemalja ili državnih zvaničnika ili drugih gosti, mi, arhivisti, pravimo odabir dokumenata koje izlažemo u čitaonici gdje oni mogu te, reprezentativne primjerke da pogledaju. Ko god koristi arhivska dokumenta treba staviti zaštitne rukavice radi njihove zaštite. Radi zaštite najstarijeg fonda izvršena je konzervacija prve Sudsko-notarske knjige iz 1326. godine u Arhivu Štajerskeu Gracu. Zatim, digitalizovan je 21 svežanj tj. 28.870 digitalnih slika Upravno-političkih spisa Mletačke republike i to zahvaljujući projektu koji je razvio NVO Notar u saradnji sa dvije italijanske firme Hiperborea iz Pize i Mida Informatika iz Bergama uz finansijsku podršku regije Veneto. U sklopu projekta je izrađen i web portal Arhivum, pa za njihovo fizičko korištenje nema više potrebe. 

Fondovi i zbirke pohranjeni su u kutijama, a dokumenti su pisani najčešće na latinskom jeziku, kao i italijanskom mletačkom idiomu, zatim na njemačkom, grčkom, francuskom, turskom, arapskom, ruskom i našem tada ilirskom i srpsko-hrvatskom jeziku. Pisma koja su zastupljena su latinica i to u najstarijim dokumentima gotica i beneventana, zatim stara ćirilica uglavnom bosančica, arapsko pismo, grčko... Najstarija dokumenta su pisana na pergameni, kasnije je to papir koji na sebi sadrži vodeni pečat, a zatim na različitim kvalitetima savremenih papira. Stil ranijih dokumenata je slikovitiji od današnjeg. Dok se danas u administraciji daju samo osnovne informacije, u starijim dokumentima se na osnovu nečijeg kazivanja može rekonstruisati cijela priča kroz događaje, razgovore pa čak i deskripcije.

 Vodimo i evidenciju porodica, crkava, muzeja koji imaju u svojini staru arhivsku građu. Takođe, veliki dio arhivske građe koja pripada Kotoru nije tu i pohranjena te bi trebalo izvršiti restituciju. Npr. Pontifikal iz druge polovine XI i početka XII vijeka jeste liturgijska knjiga koja je najstariji sačuvani rukopis pisan u Kotoru na latinskom jeziku beneventanom, ali se nažalost ne nalazi u arhivu Kotorske biskupije već pri Ruskoj akademiji nauka u Sankt Peterburgu. Inače, najstarija poznata isprava pisana u Kotoru i vezana za Kotor datira iz 1124. godine, a sačuvana je u prepisu. U pitanju je povelja koju je napisao tadašnji biskup Ursacije. Zatim, Katastik Grblja iz 1430. god., čiji original kao rukopisna knjiga pisana na pergamentu latinskim jezikom srednjovjekovnom goticom nalazi se u IAK-u, (prvi zvanični pravni dokument o posjedu, sa podjelom zemlje i popisom zemljoposjednika u selima Gornjeg i Donjeg Grblja). ali pored ovog Katastika, u fondu Gradske biblioteke Ruana u Francuskoj čuva se njegov kompletniji prepis. Što se tiče Satuta grada Kotora osim primjerka koji se čuva u Istorijskom arhivu Kotor, evidentirana su još četiri sačuvana primjerka, i to na Korčuli, u Veneciji, Zagrebu i Cavtatu. Zatim, original druge Sudsko notarske knjige, kao i originali Statuta kotorskih bratovština Sv. Duha i Krojača čuvaju se u HAZ-u u Zagrebu a kopije se nalaze u Kotoru. Onda, dokumenta porodice Balović nalaze se u Splitu a ne u Perastu, i još mnogo mnogo ima takvih primjeraka”, kazala je Ugrinić. 

BIBLIOTEČKA SLUŽBA 

Kako je navela, u arhivu se zanemaruje, veoma često, razvoj biobliotečke službe. 

“Radi nepostojanja kadra bibliotekara obradu bibliotečkog fonda vrše arhivisti. Arhivske biblioteke pripadaju kategoriji stručnih ili specijalnih biblioteka. Njihova uloga je prvenstveno prateće literature, dakle ona pruža značajne dopunske podatke i doprinosi kvalitetnijoj arhivskoj obradi i korištenju izvora.

Istorijska arhivska građa bitno je uticala na formiranje bibliote

kog fonda (istoriografska literatura, naročito o pomorskoj prošlosti, zatim stara i rijetka izdanja, publikacije sa objavljenim arhivskim izvorima, enciklopedijska izdanja, razni rječnici, separati...) 

Biblioteka Istorijskog arhiva Kotor broji preko 21 000 bibliotečkih jedinica - monografskih i serijskih izdanja, što uvedenih i pohranjenih, što još neprispjelih na police za javnost. 

Arhivska biblioteka je kod nas sistematizovana na: 1. glavnu arhiv. biblioteku (monograf.izdanja i serijske publikacije); 2. poklon – biblioteke: biblioteka akademika dr Ivana Božića, doktora Sava Plamenca, Tripa Čekrdekovića, istoričara dr Dušana Živkovića, arhiviste dr Miloša Miloševića, Slavka Mijuškovića i Sudska biblioteka. 

Tu je i kategorija „nesređene bibliotečke građe“ sa preko 500 biblotečkih jedinica.  IAK, je ranije kao samostalna ustanova, obavljao je i otkupe ličnih i porodičnih arhivalija. Takav je bio slučaj sa otkupom biblioteke porodice Bućin iz Kotora, kao i još raniji otkupi knjiga, starih i rijetkih izdanja, don Iva Stjepčevića i don Antona Miloševića. 

Biblioteke se nekad i spašavaju, pa je Arhiv nakon zemljotresa iz porušene zgrade Čekrdeković preuzeo napuštenu biblioteku ove porodice, zajedno sa arhivskom građom. 

Arhivska biblioteka ima i bogatu biblioteku pravnih knjiga, odn. sudsku biblioteku, formiranu preuzimanjem arhivske građe Okružnog suda Kotor iz registraturskog materijala i posebne biblioteke suda. Nažalost, smještena je u neadekvatnim drvenim ormarima u zgradi Arhivskog odsjeka Kotor, jer se dio naše građe zbog nedostatka prostora čuva i na tom mjestu. 

U IAK-u se čuvaju i neke veoma stare knjige, još uvijek neprevedene ukoliko su na stranom jeziku, neliječene i nepovezane zbog starosti. Najstarija knjiga je iz 1581. god., izdata u Veneciji na latinskom jeziku, u dva toma, relativno dobro očuvana. Knjige koje ovaj Arhiv posjeduje su uglavnom na italijanskom, srpsko-hrvatskom, latinskom, njemačkom, ruskom jez.. Štampane su u Veneciji, Trstu, Dubrovniku, Berlinu, Firenci, Zadru, Splitu, Zagrebu, Cetinju, Kotoru. 

Dio rukopisnih knjiga čuva se kao arhivska građa u okviru arhivskih fondova i zbirki. Tako se u Zbirci književnih rukopisa nalazi rukopisna knjiga-zbirka pjesama člana poznate porodice Đurović tj. Gjurović sa Prčanja. U Zbirci porodice Balović iz Perasta, su rukopisi pjesama Julija Balovića, uglavnom na italijanskom. U Zbirci diploma (dukala i listina)- u rukopisu su knjige privilegija date Peraštanima i Prčanjanima od strane Mletačke republike. Tu je i Kotorski statut štampan u Veneciji. 1616. god. Karakteristična je i Zbirka prepisa koja sadrži stare prepise sa originalnih spisa, zatim arhivska Zbirka kopija dokumenata. Npr. Arhiv posjeduje kopiju „Crkvenog ljetopisa...“ peraškog nadbiskupa Andrije Zmajevića iz 1675. god.” Kazala je Ugrinić podsjetivši da se original nalazi u Arheološkom muzeju u Splitu. 

AUSTRIJSKI KATASTAR, GRAĐA SRESKIH I OKRUŽNOG SUDA KOTOR 

O poznatom Austrijskom katastru i arhivskoj građi sreskih sudova i Okružnog suda Kotor, arhivista Joško Katelan podsjeća kako je prijem ove arhivske građe počeo 1997. godine. 

“Ta izuzetno vrijedna arhivska građa došla je u Arhiv nekompletna, nesređena i u fizički jako lošem stanju, posebno kada su u pitanju katastarske mape. Građa arhivistički još uvijek nije obrađena zbog njenog velikog obima i velikog pritiska javnosti da ostvari uvid. U vrijeme prijema te građe, Arhivu nije bilo rečeno da će to značiti potpunu preorjentaciju dotadašnjeg načina rada. Naime, ta građa, premda je već bio stupio na snagu novi katastarski premjer, nije bila završila svoj operativni vijek, već je, naprotiv, bila izuzetno tražena od strane korisnika u dokazne svrhe, tako da je Arhiv na dnevnoj bazi imao, a i još uvijek ima, 5-6 zahtjeva za izradu kopija ili ostvarenje uvida u zemljišne knjige i mape. 

To je stvorilo ogroman problem za ovaj odsjek jer je gotovo 60% vremena odjednom moralo biti posvećeno ovom, nimalo laganom poslu. Posebno kada se ima u vidu da su tokom 20 godina veoma teške i oštećene knjige iznošene iz priručnog depoa na trećem spratu i spuštane do čitaonice na prvom spratu. Pogotovo kad se tome doda hronični problem nedostatka kadra. Tako se Arhiv pretvorio, bukvalno u servis Uprave za nekretnine i kao takav bio viđen i u očima građanstva koje je tražilo takve usluge. 

Dakle, iako je ta građa odjednom privukla ljude u Arhiv i dalje je stvarna uloga arhiva, a naročito Istorijskog arhiva, ostala nepoznata. Treba napomenuti da usluživanje korisnika ovom građom gotovo uvijek znači i konsultovanje komplementarne arhivske građe sreskih sudova (Kotor, Perast, Risan, Budva), te Okružnog suda Kotor, kao i građe javnih bilježnika/notara budući da su sve transakcije/sporovi/ostavinski postupci morali proći sudsku/bilježničku proceduru da bi došlo do knjiženja. Da bi se stekao dojam o tome koja količina arhivske građe je u pitanju, treba reći da građa Austrijskog katastra koja se čuva u Istorijskom arhivu pokriva teritorije Opština Kotor i Tivat (ukupno 49 katastarskih opština). 

Zemljišnih knjiga ima 617, mapa više od 500, te više hiljada arhivskih kutija sudske građe. Korisnici ove građe vrlo često, da ne kažem uvijek, očekuju od arhivista da tumače i objašnjavaju postupak rada Uprave za nekretnine, da poznaju način rada geometara, sudske poslovnike iz 19, vijeka i sl. Naravno, sređujući i obrađujući ovu građu, arhivisti se neminovno upoznaju i sa načinom rada registratura, pa su donekle i u stanju da odgovore na poneka pitanja, ali su često primorani davati i negativne odgovore. Sve to dodatno usložnjava postupak usluživanja korisnika. U prosjeku se za jednog korisnika utroši više od sat vremena, a ako ih dnevno ima pet (5), jasno je koliko vremena odlazi na rad sa ovom vrstom korisnika. Srećom, realizacijom projekta digitalizacije zemljišnih knjiga za kompletnu teritoriju koju je pokrivala Austro-Ugarska (Herceg Novi, Kotor, Tivat, Budva, Spič), a koji je realizovan uz angažovanje firme ARHIMED iz Podgorice od 2015-2017. godine, digitalna forma zemljišnih knjiga je predata arhivskim odsjecima u obliku internog portala koji je za sada dostupan samo arhivistima. Tako se vrjeme potrebno za usluživanje korisnika i obradu zahtjeva značajno smanjilo. Međutim, nadamo se da će u dogledno vrijeme biti omogućen i javni pristup ovoj građi sa privatnih računara, naravno uz uobičajene sigurnosne mjere pristupa, korišćenje lozinke, digitalnog potpisa i slično. Time bi se arhivisti dodatno rasteretili jer bi korisnici, eventualno podnosili zahtjeve samo za ono što im je konkretno potrebno, bez velikog trošenja vremena arhivista koje bi oni mogli utrošiti za potrebe sređivanja i obrade arhivske građe”, kazao je Katelan. 

NAUČNO-ISTRAŽIVAČKI RAD I ISTRAŽIVAČKA DJELATNOST 

Govoreći o naučno-istraživačkom radu i izdavačkoj djelatnosti, Katelan je kazao da Istorijski arhiv, kao dominantno naučno-orjentisana arhivska institucija, ima obavezu da svoju građu najprije čuva, a onda obrađuje i prezentuje stručnoj i široj javnosti. 

“Preko svojih razuđenih djelatnosti arhiv je istovremeno okrenut struci, javnoj upravi, kulturi i nauci. Teško je naravno reći čemu treba dati primat, no svakako je naučna strana izuzetno značajna komponenta rada, budući da arhivska građa izaziva poseban interes kod naučne javnosti koja se bavi raznim aspektima ljudskog djelovanja kroz istoriju. Svjesni velikog bogatstva i kvaliteta izvornog arhivskog gradiva koje pokriva period od 1309 – 1944 (uz napomenu da drugi arhivski odsjek u Kotoru čuva građu od 1945. na ovamo i da se radi o fondovima koji predstavljaju kontinuitet), od samoga osnivanja Istorijskog arhiva arhivisti su osjetili neophodnost rada na olakšavanju i omogućavanju proučavanja građe, te uspostavljanju plodnih kontakata sa širokim krugom naučnika. U tom smislu, u Arhivu se radi na dva kolosjeka. S jedne strane arhivisti teže da izrade što veći broj naučno-obavještajnih sredstava koja će omogućiti dalje proučavanje raznih oblasti, a sa druge, sami arhivisti su tokom više od 70 godina postojanja ovog arhiva izradili na stotine članaka, studija i knjiga pisanih na osnovu arhivskih izvora upravo sa željom i krajnjim ciljem da ovu, po prirodi stvari „introvertnu“ ustanovu što više otvore javnosti, ožive i širokoj javnosti približe duh prošlih vremena. Arhivska građa pokriva sve oblasti ljudskog djelovanja, počev od uprave u gradskim i seoskim sredinama, pravni život, pomorstvo, poljoprivredu, umjetnost, književnost, zanate, jezik i školstvo, zdravstvo, bune, ustanke, ratove, radnički pokret u bivšoj Jugoslaviji i narodnooslobodilački rat, zemljotrese itd. Tu su spisi notara, ljekara, apotekara, sudija koji sežu do 1326. godine čiji rad je bio uredno regulisan Statutom grada čija prva odredba datira čak sa početka 14 vijeka. Sam Statut Kotora, štampan u Veneciji 1616. godine, arhivisti ovoga arhiva su preveli i objavili u luksuznom izdanju koje sadrži prevod, fototipsko izdanje i prepis, te kritički pravni osvrt i DVD. Objavljene su zbirke dokumenata o Hajducima, te o Bokeljskoj mornarici, a u pripremi je i izuzetno vrijedna monografija Gimnazije u Kotoru. (Rad na Monografiji je završen prije gotovo 2 godine a trajao je gotovo 5 godina. Na preko 1300 stranica teksta nalaze se informacije o školstvu u Kotoru počev od srednjeg vijeka, pa sve do 2015; sve je sistematizovano po periodima raznih uprava u Kotoru i školskim godinama, a sve bazirano na obimnoj arhivskoj građi. Pregledan je ogroman broj dokumenata i sklopljena je jedinstvena priča o školstvu na teritoriji Boke koja obuhvata gotovo 7 stoljeća vjekova. Prilikom dogovora sa tadašnjim direktorom gospodinom Božom Perovićem oko realizacije ovog projekta bile su u opticaju dvije opcije, da li izraditi popularnije izdanje sa najmanjim brojem važnih dokumenata, poput onog što je urađeno u slučaju Pomorske škole, ili pak da se pođe u širinu i iskoristi jedinstvena prilika da se obradi gotovo kompletan dokumentarni materijal koji se čuva u Arhivu, a pored toga obezbijeđena su i neka važna dokumenta iz Državnog arhiva u Zadru. Odabrana je druga opcija, te je i sam posao potrajao mnogo duže. Materijal je predat Gimnaziji i sada se očekuje finalizacija projekta; potrebno je obezbijediti sredstva za štampu.)

 O svemu tome, kao i o mnogo drugih objavljenih radova, javnost se može upoznati posjetom našem arhivu, čiji zaposleni, iako malobrojni, su uvijek spremni da daju osnovne informacije o arhivskoj građi i omoguće pristup istoj.

Ono što je svakako potrebno reći je da zgrada u Starom gradu, koja se nalazi na jednom od najreprezentativnijih trgova, u svom prizemlju ima izložbeni prostor u kojem se povremeno organizuju razne tematske izložbe arhivskih dokumenata. Već više godina postavljena je izložba dokumenata sa prvim pomenima Crne Gore koju na zahtjev može posjetiti bilo koji građanin ili posjetilac Kotora. Dokumenti koji su tu izloženi su kvalitetne kopije u boji budući da bi za originale arhivskih dokumenata bili potrebni posebni uslovi osvjetljenja i bezbijednosti”, kazao je Katelan. 

POPULARIZACIJA ARHIVA I ARHIVSKE DJELATNOSTI 

Ugrinić je ukazala i na značaj popularizacije IAK-A i arhivske djelatnosti. 

“Svakako treba raditi na popularizaciji ovog Arhiva, jer građani često ni ne znaju što je Arhiv, niti što on posjeduje. Veoma često ga pogrešno vezuju isključivo za katastarsku i operativnu građu.  Već ranije imali smo organizovane posjete učenika sa cijelog crnogorskog primorja kao i izložbe. Posljednjih godina suočeni smo sa manjkom stručnog kadra, te ne stižemo da se bavimo strateški popularizacijom Arhiva osim obavljanjem svakodnevnih obaveza. Nadamo se nekom ljepšem vremenu. Prvenstveno država Crna Gora treba arhive a naročito Istorijski da sagleda kao jednu od najvrijednijih institucija koje posjeduje jer se u njoj čuvaju dokazi svega ovoga što šetajući gradom i vidimo-u njima se preko sporova, sudova, spisa rekonstruiše cjelokupna slika različitih doba kroz koja je ovaj naš drevni Kotor opstao i cvjetao. Iz tih dokumenata se može doznati kako su živjeli nekad ljudi, kako se odnosilo prema njima, kakvi su bili zakoni. Mislim, da bi se današnji čovjek iznenadio nekim sređenijim i naprednijim idejama koje su se sprovodile prije gotovo 10 vjekova nego što je slučaj danas.

 Zato, smatram da je potrebno poznavati i sagledati prošla vremena grada kao što je ovaj naš. Mnogo bi se svi bolje i savjesnije prema njemu ophodili i shvatili da smo zapravo svi skupa odgovorni. Često čujem neutemeljeni argument ljudi „Danas je 21. vijek“. Pitam se onda, što to zapravo znači na vremenskoj ravni. Prošlost i istorija se ne smiju parcelisati, one se moraju sagledavati u cjelini. Sve je povezano, a arhivi nude odgovore. 

Zbog svega navedenog, potrebno je napraviti bolju mrežu tj. interakciju i saradnju između svih sličnih, srodnih institucija na lokalnom i državnom nivou kroz zajedničke projekte i dr. oblike djelovanja. (evo jedan primjer neodvojivosti među institucijama - u rasutoj formi arhivskih dokumenata IAK posjeduje porodični fond Ivelić iz Risna i dnevnik kap. Vlada Ivelića, dok se štampani dnevnik nalazi u Pomorskom muzeju Kotor; zatim, prepiske raznih plemića tadašnjih zvaničnika svojih okruga sa turskom, mletačkom ili crnogorskom vlašću ne čuvaju se samo u kotorskom arhivu već i u župnom peraškom, arhivu Muzeja grada Perasta, na Cetinju, Veneciji, Zadru...). 

Dakle, potrebno je imati više komunikacije, više skupova, koji ne bi trebali da se završe na samom okupljanju, već da su odskočna daska za dalju saradnju između srodnih institucija. 

Takođe, digitalizacija dokumenata bi olakšala ne samo fizički posao arhivista, već bi šira javnost mogla biti više u kontaktu sa dokumentima, a na taj način bi se originali dokumenata više čuvali i manja bi bila mogućnost da se oštete. 

Potrebno je organizovati više ovakvih emisija, formiranje tribina kojima bi se naročito približili mlađoj publici - ona mora biti informisana gdje je Arhiv i što se tamo nalazi. Polazeći od sebe i mojih kolega kojima niko nikad nije skrenuo pažnju i govorio o značaju arhiva onda još za vrijeme studentskih dana, kad nam je ovo blago koje se čuva i te kako trebalo, smatram da je neophodno da se arhivi a prvenstveno Istorijski arhiv Kotor što više otvori javnosti od strane nas zaposlenih, vas iz medija i naravno profesora istorije i jezika”, rekla je Ugrinić. 

KADROVSKI PROBLEMI, ORGANIZACIJA I POZICIJE IAK-a UNUTAR DRŽAVNOG ARHIVA I OPŠTINE 

Poteškoće sa kojima se susreću u Istorijskom arhivu Kotor, po riječima arhiviste Joška Katelana, mogu se podijeliti na više kategorija. 

“Prije svega, kada se uzme u obzir starost arhivske građe i materijal na kome su pisani razni spisi, ono što je u ovom trenutku najpotrebnije je da se radi kontinuirano i ciljano na konzervaciji najoštećenijih spisa i njihovoj digitalizaciji, kako bi se isti sačuvali i kako bi se smanjila potreba za njihovim fizičkim manipulisanjem. 

U sastavu Državnog Arhiva postoji Odjeljenje za tehničku zaštitu arhivske građe i ono je ključno za nas i očekujemo da ćemo moći iskoristiti sve njegove kapacitete i osigurati kontinuiranu konzervaciju naše najvrijednije građe. Konzervirana građa bi zatim trebala biti digitalizovana, te smještena u kutije od nekiselog kartona kako bi bila dugoročno zaštićena. 

Takođe, prema međunarodnim arhivskim standardima u arhivskim spremištima/depoima neophodno je konstantno održavanje temperature i vlažnosti, kako bi se smanjila mogućnost za razvoj plijesni i drugih štetočina koje nepovratno uništavaju arhivsku građu i informacije koje ona sadrži. Već godinama to nije slučaj premda je prilikom rekonstrukcije arhivske zgrade ugrađen sistem koji bi to obezbjeđivao. On je sada zastario i potrebno ga je zamijeniti novim, ekonomičnijim i efikasnijim, pa se nadamo da će Državni arhiv u skorije vrijeme uspjeti da obezbijedi sredstva za nabavku takvog uređaja. 

Jedan od problema koji svakako treba spomenuti je nedostatak prostora za adekvatan smještaj arhivske građe i arhivskih biblioteka. Trenutno je nekoliko važnih fondova privremeno smješteno u jednom depou u drugom arhivskom odsjeku u Njegoševoj ulici, kao i sudska biblioteka. Sve to upućuje na potrebu da se zajedno sa opštinskim rukovodstvom pokuša naći adekvatni prostor u Starom gradu. 

Ono što je problem unazad više od 25 godina je pitanje kadrova u Istorijskom arhivu. Nakon, reorganizacije i pripajanja Istorijskog arhiva Državnom arhivu Crne Gore 1992. godine iz raznih razloga došlo je do smanjenja broja zaposlenih (penzionisanje, premještaj, smrt), a naročiti problem je bio što je za prijem u Arhiv jedan od uslova bio diploma društvenih nauka. Zašto to navodim? Kada se zna da je najveća količina spisa pisana na latinskom i italijanskom-mletačkom idiomu, ono što se nameće samo po sebi je da arhivista koji bi radio na obradi ove građe i izradi naučno-obavještajnih sredstava za potrebe naučne zajednice prije svega, treba da im barem osnovna znanja iz latinskog i romanskih jezika, prije svega italijanskog jezika. Takođe, bilo bi korisno imati poznavaoca istorije i arheologije, istorije prava i drugih humanističkih nauka. Naravno, to bi bio samo početni zahtjev. Kada se zna da u Crnoj Gori nema formalnog obrazovanja iz oblasti arhivistike, jasno je da se sva potrebna dodatna znanja stiču isključivo uz višegodišnji rad (latinska i ćirilična paleografija itd.), prisustvom na međunarodnim arhivskim skupovima i pohađanjem stručnih obuka van Crne Gore. 

Sa svim tim i drugim problemima upoznat je menadžment Državnog arhiva, na čelu sa aktuelnim vršiocem dužnosti direktora Danilom Mrvaljevićem. Direktor je do sada iskazao razumijevanje za probleme Istorijskog arhiva i u više navrata nam potvrdio da svoju spremnost da učini sve što može kako bi došlo unaprjeđenja stanja u ovom odsjeku. Ono što mora biti svima jasno da su potrebe ovog odsjeka sasvim drugačije od potreba većine drugih odsjeka, da ovaj odsjek čuva ono što bi se moglo dvjema riječima nazvati „Memorijom svijeta“, samim tim odgovornost svih odgovornih u Crnoj Gori je da ovu univerzalnu vrijednost, prepoznatu kao takvu i od strane UNESCO-A, sačuvamo za generacije koje dolaze. 

Ovaj odsjek posjećuje i u njemu istražuje značajan broj naučnika iz raznih zemalja Evrope, pa i šire. Potrebno je da učinimo maksimum sa naše strane da naše izvore približimo naučnoj i široj zajednici, a sve to neće biti moguće ako kadrovski potencijal ne bude bio na adekvatno popunjen”, kazao je između ostalog Katelan. 

Reprizu emisije “032” Radio Kotora, u kojoj su gosti bili arhivisti Državnog arhiva Crne Gore – Istorijskog arhiva Kotor, Joško Katelan i Tina Ugrinić, možete poslušati večeras od 21 i 30.