Arhiva

U okviru proslave Dana Opštine Kotor u sali Kina Boka je promovisana publikacija "Benediktinci na području Barske nadbiskupije i Kotorske biskupije (9. stoljeće – 1571)" autorke dr Katarine Mitrović. Publikacija je objavljena u izdanju Kulturnog centra Nikola Đurković / Gradske biblioteke i čitaonice Kotor i Ministarstva kulture Crne Gore u okviru projekta Kulturna baština Boke i Crne Gore – evropska kulturna baština iz Programa zaštite i očuvanja kulturnih dobara za 2015. godinu. O knjizi Benediktinci na području Barske nadbiskupije i Kotorske biskupije (9. stoljeće – 1571) pored autorke govorili su: Jasmina Bajo, Jovica Martinović, Snežana Pejović i Mladen Zagaričanin. Kako se čulo na promociji „Ora, labora et lege" (Moli se, radi i čitaj) načelo je pod kojim je djelovao benediktinski crkveni red zaslužan za evropsku civilizaciju kakva je ona danas. „Zbog teze koju sam zastupala na svojim predavanjima platila sam strašnu cijenu - najurena sam sramno sa Filozofskog fakulteta u Beogradu. Rekli su mi da ona nije dovoljno naučna i nije dovoljno ozbiljna. No nisam odustala. Doktorirala sam na Univerzitetu u Novom Sadu 2014. godine. Danas sam neizmjerno zahvalna državnim institucijama Crne Gore koje su mi pružile podršku: Ministarstvu kulture, Kultrunom centru Nikola Đurković - Gradska čitaonica i biblioteka Kotor, jer su mi omogućili da se ova doktorska disertacija pretvori u naučnu monografiju", kazala je Mitrović.{gallery}benediktinci{/gallery}

„Evropska civilizacija izgleda danas upravo tako zahvaljujući benediktincima. Evangelizatori Evrope su toliko germanskih i slovenskih naroda pokrstili. Što su preživljavali i koliko je mučenika među njima bilo to mi danas ne znamo. Neke su direktno iz paganstva prevodili u hrišćanstvo. Neke iz arijanstva. „Ora" moli se tokom zajedničkih časova u crkvi saborno, moli se pojedinačno u svojoj keliji. „Labora" radi - razvijali su poljoprivrednu proizvodnju sa idejom kako na nebu tako i na zemlji. Oni su te svoje vrtove, zasade ljekovitog bilja, voća i povrća tako uređivali da evocira na rajsko blaženstvo. Sveti Benedikt ih je još jednu stvar naučio. Oni su unaprijelili i zanatstvo. Svoje zanatske proizvode su prodavali po nižoj cijeni od tržišne, jer se nisu gordili i u svemu su slavili Boga", kazala je Mitrović. Prema Izvještaju o ocjeni doktorske disertacije dr Katarine Mitrović (http://www.ff.uns.ac.rs/fakultet/nastavno_vece/5sednica2013/Katarina_Mitrovic.pdf) navodi se da je poglavlje Monaštvo - fenomen unutar hrišćanske crkve (ishodišta, idejni koncepti, uloga) posvećeno istoriji anahoretizma od samih početaka pustinjaštva u Egiptu i Siriji, oblikovanja kinovijskih zajednica, preko prvih monaških grupa na Zapadu do nastanka klasičnih monaških redova. „Poglavlje Benediktinci (Ut in omnibus glorificetur Deus) sastoji se iz dva podpoglavnja u prvom pod nazivom Ora, labora et lege analizira se opšta istoriju benediktinskog reda i život njegovog osnivača Benedikta iz Nursije. Ovo poglavlje potvrđuje visok nivo akribije autora koji nas kroz skladan i odlično ukomponovan tekst uvodi u srž teme. Analiziraju se pravila reda i njihov uticaj na oblikovanje zajednice. Drugo podpoglavlje Širenje benediktinskog reda opisuje razvoj benediktinskog reda od njegovih početaka u manastiru Montekasino do razvoja u najznačajniji monaški red ranog srednjeg vijeka. Precizno je opisan privremeni pad reda poslije napuštanja Montekasina kada su ga potčinili Langobardi početkom 80-ih godina 6. stoljeća, njegova obnova 150 godina kasnije i organizacija mreže manastira. Detaljno je opisan i uzlet benediktinskog monaštva u vrijeme sveobuhvatnog reformnog pokreta koji je potekao iz manastira Klini kao i razlozi za gubitak izuzetnog položaja u periodu od 12. vijeka. Poglavljem Benediktinci na području Barske mitropolije i Kotorske episkopije počinje dio rada koji ima originalnu vrijednost ne samo zbog drukčije kompozicije podataka poznatih iz literature već i zbog novih podataka o životu benediktinaca na prostoru koji je obuhvaćen temom rada. U ovom poglavlju autor se bavi dolaskom benediktinaca na istočnu obalu Jadranskog mora kao i analizom istorije benediktinskih manastira od njihovih osnivanja do kraja 14. vijeka i početaka mletačke kontrole ovih prostora.

Autor posebno naglašava vremenski okviri i okolnosti koje su uslovile dolazak benediktinaca na prostore Zete i sjeverne Albanije kao temeljna pitanja rada. Osnivanje najranijih benediktinskih zajednica, njihovo konsolidovanje a potom i širenje praćeno višestrukim prožimanjem sa zatečenim političkim, društvenim i etničkim prilikama su kao procesi dugog trajanja u fokusu interesovanja autora", stoji u Izvještaju. Dalje se navodi da promjene na Mediteranu izazvane arapskim osvajanjima tokom VII i VIII veka i uspješan vizantijski odgovor na arapsku ekspaniziju ka Jadranu i Italiji u IX vijeku prestavljaju društveni, politički i vojni okvir koji dovodi benediktince na istočnu obalu Jadrana. „Premda su se odjeci opisanih zbivanja osetili u daleko širim evropskim okvirima, njihov neposredni rezultat predstavlja kako autor uočava stvaranje mikroklime koja je, između ostalog, omogućila prelazak izvjesnih skupina benediktinaca preko akvatorija pod čvrstom vizantijskom kontrolom i njihov dolazak na istočne obale Jadrana. U pitanju je veoma dug proces čije početke treba tražiti u razdoblju druge polovine IX stoljeća. Gotovo pune četiri decenije benediktinci su u južnoj Italiji bili izloženi prijetnjama i napadima Saracena, koji su u više navrata opsijedali sam Montekasino. Kontinuiran pritisak muhamedanskih zavojevača i raznih pljačkaških bandi primoravao je manje grupe benediktinaca da napuštaju svoje manastire i zaklon potraže u sigurnijim oblastima. U tom pogledu istočnojadranska obala predstavljala je više nego pogodno tle sa gradovima, koji su uprkos kriznim vremenima i brojnim istorijskim menama uspijevali ne samo da sačuvaju već i u meri u kojoj se to moglo unaprede hrišćanske vrijednosti, romanski jezik i kulturno nasljeđe pozne antike priznajući vrhovnu vlast vizantijskog cara, i agrarnim područjima u priobalju u koja se već više od dva stoljeća postepeno inkorporirao slovenski element. Autor uočava i obrađuje uticaj Apostolske stolice u osnivanje benediktinskih manastira u neposrednom susjedstvu vizantijskih gradova, koja je upravo posljednjih decenija IX vijeka pokazivala sve veću spremnost da suštinski i nominalno povrati pozicije na području Dalmacije. Takođe je obrazložena teza da kretanje benediktinaca između dviju jadranskih obala možda nije bilo nadgledano iz Rima, ali se sasvim izvesno uklapalo u šire planove papske politike U radu su dobro uočene činjenice da se južni Jadran nalazio pod čvrstom kontrolom vizantijskog cara, kao i okolnost da je Vasilije I održavao dobre odnose sa Rimom naročito prvih godina svoje vladavine, i njihov značaj u olakšavanju dolazka benediktinaca kojima je u novom okruženju bio namijenjen važan zadatak – hristijanizacija slovenskog stanovništva u priobalju praćen njegovom pacifikacijom i saživljavanjem sa političkim, društvenim i kulturnim modelima koji su se neumitno širili iz ojačalih sjedišta vizantijske uprave. Autor ističe da je širenje benediktinskog reda stajalo u tijesnoj vezi sa promjenama u karakteru i intenzitetu vizantijske vlasti. Kotor je predstavljao važan centar teme Dalamcije, stoga ne čudi okolnost da su se monasi reda sv. Benedikta najprije pojavili u njegovoj okolini, dok su Bar, Ulcinj i Lješ tada jednostavno bili kasteli Drača u privrednom i kulturnom pogledu već tada u zaostatku u odnosu na svog sjevernog susjeda. Posebno je analizirana situacija vezana za uticaje postojećih političkih i crkvenih formi za prodor benediktinaca u pravcu juga koji je bio u prvo vrijeme otežan zbog djelovanja Dračke mitropolije. Ona je postojano branila svoje pozicije ne samo u pribrežnim zonama već i u unutrašnjosti. Autor uočava da je jačanje Duklje pod Vojislavom, Mihailom i Bodinom znatno izmijenilo političke prilike, što je olakšalo osnivanje benediktinskih manastira na teritorijama pod njihovom vlašću. On iznosi i obrađuje tezu da su dukljanski vladari bili naklonjeni benediktinskom redu, o čemu svjedoči i njihova odluka da se sahranjuju u manastiru svetih Srđa i Vakha. Pored toga, djelovanje benediktinaca sasvim izvjesno je išlo na ruku Mihailovim i Bodinovim nastojanjima da na području dukljanske države stvore čvrstu crkvenu organizaciju – Barsku mitropoliju koja je osnovana vjerovatno 80-ih godina XI stoljeća. Autor je mišljenja da poslije početka XII vijeka na području između Kotora i Lješa nije bilo osnivanja novih muških opatija, što je u skladu sa stavovima u ostaloj ne previše brojnoj literaturi. Autor takođe zaključuje da je ubrzo došlo do temeljnih izmjena političkih i društvenih prilika kojima je djelovanje benediktinaca u prošlosti bilo saobraženo, najveće benediktinske opatije na području Kotorske episkopije i Barske mitropolije opstale su zahvaljujući svojim duhovnim i materijalnim potencijalima i sposobnosti da se prilagode drugačijim vrijednostima koje su nova vremena sobom neumitno donosila. Autor u ovom poglavlju opisuje ranu istoriju sljedećih benediktinskih manastira Sveti Đorđe kod Perasta, Sveti Petar de Campo, Sveta Marija de Resson, Sveti Nikola de Petraniza, Sveti Luka de Chertale, Sveti Marko de Pinita, Sveti Petar de Gradez, Sveti Mihajlo de Tombe, Sveti Petar de Suranna, Sveti Mihajlo Kotorski, Sveta Marija Budvanska, Sveti Petar Budvanski, Ratačka opatija, Sveti Spas Barski, Sveti Nikola na ušću Bojane, Sveti Srđo i Vakho na Bojani, Sveti Jovan u Štoju, Sveta Sofija de Genta, Sveti Aleksandar in Molendino, Sveti Pavle Pilotski, Sveti Spas Albanski i manastir nepoznate posvete kod Ulcinja. Poglavlje Razdoblje mletačke vladavine (1392 – 1371) pokazuje sposobnost autora da izvodi kvalitetne zaključke o raznim vidovima života benediktinaca i da iskoristi brojnost i veću vrijednost izvora s kraja XIV i iz XV vijeka. U periodu od 1392. godine kada su posle smrti Đorđa Topije zagospodarili Dračom pa do Vranjinskog sporazuma iz 1455. Mlečani su uspostavili vlast nad najvećim dijelom Zete prvo u borbi sa Balšom III i Despotovinom a zatim sa Turcima zaokruživši svoje posjede na ovom dijelu Jadrana. Autor je iskoristivši brojne mletačke izvore obradio istoriju nekoliko benediktinskih manastira a svojim kvalitetom se izdvaja dio o Ratačkoj opatiji. Autor potanko opisuje razvoj opatije donoseći više našoj javnosti nepoznatih detalja njene istorije. Poglavlje Benediktinke (Virginitatis excellentia) prvo je u kome se autor bavi dubljom društvenom analitikom aktivnosti benediktinskog reda. Autor iznosi tezu o počecima manastira benediktinki na prostorima koji su tema rada tokom XII vijeka. Poglavlje Benediktinci u privrednim tokovima definiše u prvom dijelu pozicije benediktinskih manastirima u uslovima autarhičnog društva prije XII vijeka. Samodovoljne zajednice ipak su imale uticaja na okolinu što se naročito ispoljilo u periodu ekspanzije novčane privrede i dolaska Mlečana čime se autor bavi u drugom dijelu poglavlja. On analizira oblike poslovanja koje su na području Zetskog primorja i sjeverne Albanije benediktinci razvili uklopivši se u mletački sistem organizacije privrede u to vreme svojstvene i u drugim delovima Evrope. Autor naročito detaljno analizira privredne aktivnosti ratačke opatije i opatije svetih Srđa i Vakha iskoristivši sve mogućnosti koje mu istorijski izvori daju", stoji između ostalog u Izvještaju.

Kako se dalje navodi u zaključku kandidatkinja sumira rezultate teze: Pojava benediktinaca na području Bokokotorskog zaliva i u Budvi u drugoj polovini IX vijeka, što stoji u vezi sa znatnim previranjima na političkom i crkvenom planu i konačno odlukama o povratku Dalmacije u okvire rimske crkve što je operacionalizovano odlukama Splitskih sabora iz 925. i 928. godine. „Ugroženi od Saracena zbog činjenice da su južna Italija i Dalmacija čvrstim vizantijskim državnim okvirom bile povezane uslovila je dolazak benediktinaca u oblasti Kotorske episkopije i Barske mitropolije. Ekspanzija benediktinskog monaštva potrajala je do XII vijeka da bi potom na području Bokotorskog zaliva gotovo došlo do njegovog zamiranja. Nasuprot tome, benediktinski manastiri na potezu od Bara do Lješa, koji su osnovani nešto kasnije u XI i XII vijeku, uglavnom su postojali u nekom vidu gotovo do 1571. godine i definitivnog pada tih krajeva pod vlast Osmanlija. Poslednja dva stoljeća u istoriji benediktinskog reda na tlu Barske arhiepiskopije i Kotorske episkopije poklapaju se sa periodom vladavine Mletačke republike. Benediktinske opatije su u ovom periodu naročito bile pogođene beskompromisnim ekonomskim pragmatizmom koji je težio ukidanju crkvenih imuniteta i ostalih povlastica baštinjenih iz ranijih vremena. Najzad, u poglavlju Izvori i literatura iznesen je iscrpan spisak neobjavljenih (iz Istorijskog arhiva Kotor) i objavljenih izvora i literature koji su korišćeni prilikom izrade ove doktorske disertacije. Kandidat ima preko 250 bibliografskih jedinica (64 jedinice izvora i 164 jedinice literature) na nekoliko jezika", navodi se u zaključku.

Govoreći o prisustvu benediktinaca u Kotoru mr Jovica Martinović ukazuje na njihove aktivnosti u 12. i 14. vijeku i navodi crkvu Svetog Antona i materijalne ostatke ispod crkve Svetog Pavla. „Već od 12. vijeka počinju zapisi o djelatnostima i aktivnostima benediktinaca u našim krajevima, a od 14.vijeka pratimo njihov kontinuirani rad", kaže Martinović. Načelnica Istorijskog arhiva Kotora Snežana Pejović smatra da je dr Mitrović svojom knjigom približila vrijeme Svetog Benedikta i monaha tog reda. „Njihov je ogroman značaj za edukaciju i opismenjavanje domicilnog stanovništva. U tih nekoliko vjekova njihove pune aktivnosti sadržani su temelji naših budućih obrazovnih institucija", kaže Pejović i ukazuje na značaj benediktinaca u stvaranju i očuvanju rukopisne baštine, crkvenih i državničkih spisa. Arheolog Mladen Zagarčanin ne misli da su Benediktinci ovdje došli već da su tu bili. „Iz razloga što su iz reda Vasilija Velikoga. To je red koji nastaje u 6. vijeku. To je red koji je izuzetno vrijedan, marljiv, asketski... Benediktince ne možemo svrstavati u nešto što oni nisu. Ni na zapad ni na istok, kada su u pitanju generalna razgraničavnja", poručio je Zagarčanin.