Arhiva

U novom ciklusu „Dva minuta", rubrici Radio Kotora koja je na programu ponedjeljkom u 9.30 i 15 sati i reprizno subotom u 9.30, priliku da se obrati našim sugrađanima ove sedmice ima Snežana Pejović, profesorka književnosti i načelnica-arhivistkinja u Državnom arhivu-Istorijskom arhivu Kotor:
"Poštovane sugrađanke i sugrađani,
Želim da vas pozdravim i da se zahvalim na vašoj pažnji i vremenu odvojenom da me slušate!
Kako sam najavila u prethodnoj emisiji, kroz svoje obraćanje pokušaću da skrenem pažnju i vama, građanima, i lokalnim vlastima, na neke goruće probleme i manjkavosti u našem gradu. Ovog puta tema o kojoj ću govoriti biće kulturna baština, čime se profesionalno bavim više od tri decenije.
Dakle, posve sam sigurna da svi, ili barem većina vas zna za Katedralu, za srednjovjekovne i druge crkve, za bedeme, razne profane građevine u Kotoru, itd., ali nisam sigurna da postoji na širokom planu saznanje o tome da značajni dio kulturne baštine našeg grada čini pokretno kulturno nasljeđe, tačnije arhivsko, bibliotečko i muzejsko blago. Po nekim, na žalost još uvijek provizornim procjenama, u kotorskoj opštini je ono sačuvano u procentu čak većem od 60% od ukupnog pokretnog spomeničnog fonda koje postoji na teritoriji današnje Crne Gore! I da je ovaj podatak neprecizan, činjenica da se u ovoj opštini nalaze dokumenta iz 11. vijeka i dalje, potom knjige štampane neposredno nakon Gutenbergovog otkrića štamparije, bogate muzejske, tj. arheološke zbirke od ilirskog doba, pa nadalje, obavezuje sve stanovnike da daju doprinos njegovom očuvanju. O lokalnoj upravi ili o njenim službama koje su zadužene za brigu o ovom nasljeđu, da ne govorim.

{mp3}dva/snezana1611{/mp3}

S obzirom da je moje iskustvo prvenstveno vezano za arhivsku građu, za koju moram da naglasim da spada u najosjetljiviji dio pokretne kulturne baštine, pokušaću u svom obraćanju da vam približim u čemu je njen značaj prvenstveno za kulturni i nacionalni identitet, a onda za mnoge druge sfere društvenog djelovanja. Kako stoji u Opštoj deklaraciji o arhivima (međunarodni dokument): „Arhivi čuvaju odluke, aktivnosti i uspomene. Oni čine jedinstvenu i nezamjenjivu baštinu koja se prenosi s pokoljenja na pokoljenje." Arhivi su u stvari odraz razvoja jednog društva. Suštinska važnost arhiva je „u podržavanju uspješnog, odgovornog i transparentnog poslovanja, zaštiti prava građana, oblikovanju individualnog i kolektivnog pamćenja, razumijevanju prošlosti i dokumentiranju sadašnjosti u svrhu uspješnijeg provođenja budućih aktivnosti".
Kotor i Boka kotorska prvenstveno pripadaju civilizacijskom korpusu Mediterana i toj kulturi. U Kotoru postojali su brojni skriptoriji, što još nismo empirijski dokazali, u kojima su se prepisivali, tačnije umnožavali i crkveni, ali i državnički spisi i rukopisne knjige. O tome imamo za sada neke „bočne" dokaze. Međutim, sama činjenica da u kotorskoj opštini posjedujemo tako stara rukopisna dokumenta, svjedoči o tome da je još u ranom srednjem vijeku u našem gradu uveliko postojala svijest o važnosti da se arhivski spisi trajno sačuvaju, naravno prvenstveno radi potreba tadašnjih državnih i crkvenih administracija.
Briga o arhivskoj građi je i kodifikovana još daleke 1417. god. u „Statutu grada Kotora", kada su određena tri spremišta-depoa u kojima mora da se čuvaju najvažniji spisi. I bez obzira na to što je Kotor u svom vjekovnom postojanju bio dio raznih moćnih država, arhivska građa nastala u radu njihovih administracija se uglavnom stoljećima brižno čuvala, osim u slučajevima vanrednih okolnosti i viših sila, koje su u nepovrat odnijeli i dio našeg pamćenja. Primjer takve brige je bio i kotorski plemić Marin Vraćen koji se 1764. godine prihvatio posla arhiviste kako bi se spasili vrijedni spisi, i čak je ustupio svoj palac za njihovu pohranu. Uz to, već od prvih decenija 18. vijeka ugledni naučnici, pristigli sa raznih strana, istražuju kotorske arhivske spise, čitaju ih i prepisuju, i kasnije publikuju u knjigama. Treba da se podsjetimo koliki su trud uložili ugledni poslenici Kotora i Boke od početka prošlog vijeka, da povrate arhivsku građu koja je u raznim političkim previranjima i ratnim okolnostima odnesena iz Kotora. Krajnji rezultat njihovog poluvjekovnog zalaganja je bilo osnivanje prvog arhiva u Crnoj Gori, Državnog arhiva u Kotoru 1949. godine.
Pogledajmo gdje smo sada. Istorijski arhiv Kotor, nekada nadaleko poznat po značaju arhivske građe, ali i po stručnosti kadra, ukinut je 1992. godine. Pocjepan je na dva odvojena odsjeka u centralizovanoj arhivskoj upravi, Državnom arhivu Crne Gore. Usput da pomenem da na ulaznim vratima oba odsjeka piše „Državni arhiv Cetinje". Na zvaničnoj web stranici Državnog arhiva ne stoji da je Kotorski arhiv prvoosnovana arhivska ustanova u Crnoj Gori! Što je najgore desilo se da ova važna institucija, koja je bila i stožer očuvanja arhivskog nasljeđa na području kotorske opštine, ostaje bez stručnog kadra, uz još druge probleme koji direktno dovode u pitanje očuvanje arhivskog fonda Arhiva i njegovo korišćenje od strane domaće i međunarodne naučne javnosti.
I kada vi, dragi moji sugrađani, emotivno, u lokal-patriotskom naboju kažete: „Sve će nam odnijeti iz Kotora!", treba da se svi zapitamo, objektivno, što smo MI preduzeli da do ovakvog stanja ne dođe. Suština problema je u tome da spomenično blago u Kotoru, i pokretno i nepokretno, pripada mnogo širem području nego što su to Kotor, Boka, tj. Crna Gora. Zato je i logično da je ono valorizovano kao kulturna baština od državnog značaja i da treba da u državi Crnoj Gori ima izdvojen status. Ako se jednog dana konačno uradi registar kulturnih dobara, na primjer, prvo Istorijski arhiv Kotor treba da bude u cjelosti upisan.
Međutim, to što uslovno rečeno o „kotorskom spomeničnom blagu" brinu institucije koje su pod okriljem države, ne znači da lokalna uprava ne mora da mari za njih. Isto tako, ne može da ih ne interesuje što je sa crkvenim arhivima i bibliotekama na opštinskoj teritoriji ili bogatim privatnim kolekcijama. Opštinske vlasti treba da okupe stručnjake koji se bave zaštitom kulturne baštine i to aktivno, i sa njima da naprave stručne timove, kako bi kroz strategiju razvoja Kotora, tj. njegovog administrativnog područja, kvalitetno i sveobuhvatno prepoznali benefite koje možemo da imamo od kulturne baštine. Postojeći „Strateški plan razvoja Opštine Kotor 2013-2017", na žalost, nije prepoznao ovaj dio baštine o kojem sam govorila. Kroz svega na četiri mjesta pomenutom Arhivu, obično u zagradama, pokazano je potpuno nepoznavanje značaja vrijedne pisane i štampane kulturne baštine, što je nedopustivo za ovako važan dokumenat.
Ono na što želim da vam skrenem pažnju, dragi sugrađani, je to da vladajuća elita u Crnoj Gori nema izgrađenu svijest o jedinstvenosti kulturnog prostora. U tom kontekstu baština nastala na području Kotora i Boke tokom prisustva raznih država, nikako nije prepoznata kao važan segment razvoja crnogorskog društva. Uprkos što se vladajuća elita deklarativno u svim oblicima svog političkog djelovanja zalaže za ravnomjeran razvoj kulture i jednak odnos prema kulturnoj baštini na čitavoj teritoriji države, u praksi se ne postupa tako. Podsjetimo se samo vremena nacionalističkog ludila i ratno huškačke atmosfere početkom devedesetih, koje se manifestalo i na odnos prema ovom našem arhivskom nasljeđu, jer ono je stvarano u administraciji drugih država u čijem sastavu je Kotor vjekovima bio zajedno sa podrujem Dalmacije.
A što reći o brizi lokalne vlasti kada vidimo da se do zgrade vrijednog Biskupskog arhiva dolazi preko kontejnera i ostavljenog smeća. U Istorijski arhiv se otežano može ući od kafanskog mobilijara, a zgrada katkad posluži za kačenje disko-rasvjete kafića, ili reportažna kola tokom održavanja modne revije blokiraju glavna ulazna vrata, a panoi pokriju izložbeni prostor, zakače se neki kablovi preko natpisa Archivum i godinama ih niko ne skida. U drugom arhivskom odsjeku kafana je zatvorila prozore za prijem arhivske građe i masnoća i dim ulaze u depoe. Procjena rizika očigledno da ne postoji!
Čini mi se da je još od ludog doba devedesetih godina prošlog vijeka do danas veoma aktuelan sindrom „crvenog tepiha", i kod državnih i lokalnih vlasti, to jest kod aktuelne političke elite, ali i kod one pseudo-intelektualne koja je u stopu prati. Očigledno je kulturna baština, a posebno ova stara i drugačija, i nastankom, i sadržajem, i jezicima na koje je pisana, itd., nije među državnim prioritetima.
Voljela bih da doživim da se Opština Kotor agilnije pozabavi pokretnom kulturnom baštinom koja se vjekovima stvarala i sačuvala na njenom području. Kao prvi korak predložila bih da dio sredstava koje izdvaja za razne manifestacije povremeno usmjeri ka njenom očuvanju; na primjer, da se nabavi jedan kvalitetan skener kako bi digitalizovala i tako trajno sačuvala najfragilniji dio svog nasljeđa, vrijedne arhive i biblioteke. Takođe treba razmišljati da se u Kotoru otvori radionica za konzervaciju i restauriraciju dokumenata i knjiga. Neodgovorno je da se našem nasljeđu dive ljudi iz čitavog svijeta i da mnogi od njih neprestano upozoravaju na rizike od njegovog propadanja i uništenja, a da lokalna vlast čak ne stavlja to u razvojne prioritete Kotorske opštine", navodi se u tekstu naše kolumnistkinje Snežane Pejović.